1. Wstęp

Przyjaźń nie jest konieczna do przetrwania, podobnie jak filozofia i sztuka...lecz jest jedną z tych rzeczy, które nadają przetrwaniu dodatkowej wartości.
C.S. Lewis

„Byłoby dużo lepiej gdym tylko potrafiła znaleźć mojemu dziecku przyjaciela”. Heroiczni rodzice desperacko poszukują przyjaciela dla swojego dziecka. Przyjaciela, który zaakceptowałby ich dziecko takim jakie ono jest i bawił się z nim nie zwracając uwagi na jego zaburzenia (np.: zaburzenia ze spektrum autyzmu). Marzą o tym, że wyrozumiały przyjaciel będzie dla ich dziecka pomostem w procesie budowania relacji z otoczeniem.

Smutna prawda jest taka, że nie można pozyskać przyjaciela w analogiczny sposób jak pozyskuje się jakąś rzecz. Nie można dziecka posiadającego liczne deficyty w sferze społecznej wprowadzić do grupy zdrowych rówieśników i liczyć na to, że zdobędzie odpowiednie umiejętności społeczne i motywację do tego, aby stać się przyjacielem. Wiele ludzi nie zdaje sobie sprawy jak skomplikowana integracja różnych umiejętności jest wymagana dla zaistnienia prawdziwej przyjaźni. Na nieszczęście nie ma tutaj drogi na skróty, ani łatwych rozwiązań. Przyjaźń, nawet dla ludzi najbardziej otwartych, to ciężka praca. Ci zaś, którzy cierpią z powodu autyzmu, Zespołu Aspergera lub ogólnych zaburzeń rozwoju mają podczas nawiązywania i utrzymywania przyjaźni dodatkowe trudności.

Przedstawiamy tutaj zbiór ćwiczeń opartych na Programie Rozwoju Relacji. Nasza poprzednia książka (Autism/Aspergers: Solving the Relationship Puzzle) opisywała teorię i założenia Programu Rozwoju Relacji. Celem tej książki jest dostarczenie całościowego programu uczącego umiejętności rozwijania relacji i skierowanego do dzieci z Zespołem Aspergera, autyzmem lub ogólnymi zaburzeniami rozwoju. Ta książka skierowana jest do rodziców dzieci w przedziale wiekowym od dwóch do ośmiu lat. Stawiany jest tutaj nacisk na podstawowe umiejętności takie jak społecznie odnoszenie, dostosowywanie zachowania, wzajemność konwersacji czy wykonywanie zsynchronizowanych czynności. Ćwiczenia umiejętności relacyjnych są dostosowane do poziomu umiejętności małych dzieci.

Często jesteśmy pytani dlaczego korzystamy z programu, który rozpoczyna się od podstawowych umiejętności w zakresie relacji. Dlaczego aktywności nie są dostosowane do wieku w jakim jest dziecko? W odpowiedzi prosimy, aby pytający postarał się nauczyć rachunkowości osobę, która nie potrafi ani dodawać ani odejmować. Kiedy używamy takiej analogi ludzie szybko spostrzegają absurdalność swoich dążeń. Ale kiedy mamy do czynienia z przyjaźnią lub rozwojem społecznym, ludzie ciągle próbują uczyć zaawansowanych umiejętności społecznych podczas gdy uczeń wykazuje brak podstawowych umiejętności. Przyjaźń, podobnie jak matematyczne zdolności zależą od podstawowych umiejętności, które nabyliśmy wcześniej. Nie sposób zajmować się matematyką na poziomie akademickim jeśli nie opanowano wcześniej podstaw. W takim rozumieniu przyjaźń jest jak matematyka na najwyższym możliwym poziomie. Nie możesz spodziewać się sukcesu w czymś tak zaawansowanym jeśli nie opanujesz biegle podstaw.

Drugi powód dla którego porównaliśmy przyjaźń do matematyki staje się widoczny jeśli uświadomimy sobie, że wielu z nas zapomniało większość z tego czego nauczyliśmy się dotychczas z tego przedmiotu. Dlaczego tak się stało? Odpowiedź jest oczywista. Zwyczajnie, nie widzieliśmy sposobu na wykorzystanie tego czego nas wtedy uczono. W związku z tym nie miało to dla nas znaczenia, a ponieważ nie widzieliśmy praktycznych korzyści to w konsekwencji nie byliśmy w stanie uczyć się w sposób efektywny. Tak samo jest z nauką umiejętności wykorzystywanych w relacjach społecznych. Musimy rozumieć dlaczego się czegoś uczymy, musimy widzieć praktyczne zastosowanie zdobywanych umiejętności i wiedzieć do czego są nam one potrzebne.

Jak używać tej książki?

Stworzyliśmy wiele celów do osiągnięcia, aby można było zaplanować i ewaluować postępy w programie. Ważną konsekwencją takiego podejścia jest to, że w łatwy sposób można monitorować postępy dziecka. Cele do osiągnięcia zostały zaprezentowane w Kwestionariuszu Śledzenia Postępów. Każdy z celów jest powiązany z jednym lub większą liczbą ćwiczeń. Oznacza to, że zawsze wiesz jaki cel jest osiągany przez dane ćwiczenie.

Indeks Ćwiczeń zawiera zestawienie wszystkich ćwiczeń oraz wskazanie nad jakimi celami pracujemy wykonując dane ćwiczenie. Większość ćwiczeń zostało zaprezentowanych w kolejności podyktowanej naturalnym procesem rozwoju. Można więc z powodzeniem wykonywać ćwiczenia w kolejności tutaj przedstawionej.

Jeśli wolisz pracować nad wybranym obszarem deficytowym u Twojego dziecka skorzystaj z Indeksu Ćwiczeń. Znajdziesz tu takie obszary jak Konwersacja czy Panowanie nad emocjami wraz z listą aktywności związanych z danym obszarem. Aktywności na liście z danego obszaru zaprezentowane są w kolejności podyktowanej naturalnym procesem rozwoju.

Ponieważ RDI jest programem, w którym rozwijane są kolejno coraz bardziej zaawansowane umiejętności, wskazane jest aby rozpocząć od właściwego poziomu. Z dwojga złego, dużo ważniejsze jest, aby nie rozpocząć od ćwiczeń zbyt trudnych niż od ćwiczeń zbyt łatwych. W Connections Center w Houston zawsze rozpoczynamy od określenia poziomu rozwoju danego dziecka. Przeprowadzamy dwugodzinny test składający się z serii ćwiczeń, który są nagrywane i szczegółowo analizowane.

Co jeśli w Twojej okolicy nie ma wyszkolonego personelu potrafiącego określić poziom rozwoju Twojego dziecka? Czy to oznacza, że nie możesz skorzystać z programu przedstawionego w tej książce? Oczywiście, że nie. Użyj Kwestionariusza Śledzenia Postępów. Przeczytaj opis każdego etapu i cele jakie są do osiągnięcia w danym etapie. Spróbuj przeprowadzić kilka ćwiczeń z danego etapu, co do którego podejrzewasz, że może odpowiadać etapowi rozwoju Twojego dziecka. Dołóż starań, aby nie pominąć żadnego kluczowego etapu w rozwoju dziecka. Dla przykładu, często jesteśmy zaskoczeni widząc jakie braki wykazują osoby autystyczne określane jako „wysoko funkcjonujące” w obszarze Społecznego odnoszenia. Obszar ten jest ćwiczony na etapie drugim w naszym 24-ro etapowym programie. Nie omijaj wcześniejszych etapów i kluczowych umiejętności, aby jak najszybciej dojść do ćwiczeń odpowiednich do wieku dziecka.

Kto powinien używać tej książki?

Rodzice

Rodzice mogą wykonać większość z przedstawionych tu ćwiczeń w domu. Te książka jest też po to, aby zaprezentować w przystępny sposób jak przebiega rozwój dziecka w sferze społecznej. Znacząca liczba ćwiczeń jest przedstawiona w przystępny sposób gdzie omawiamy krok po kroku co trzeba kolejno wykonać. Nie wymaga udziału specjalistów. Zanim dojdziemy do etapu 8, w którym będziemy potrzebować dla naszego dziecka rówieśnika do ćwiczeń, zalecamy konsultację u terapeuty, który pomoże w odpowiednim doborze rówieśnika, tak aby dzieci były na porównywalnym etapie rozwoju.

Nauczyciele

Nauczyciele mogą czerpać wiele radości podczas pracy z niniejszym podręcznikiem. Opisywany program został zaprojektowany w taki sposób, aby z łatwością móc zostać wdrożony w warunkach szkolnych. W rzeczywistości używano tego programu w szkole The Monarch School w Houston, w stanie Texas. Oba tomy przetłumaczonej tutaj książki stanowią wyczerpujący program rozwoju, który może być stosowany w szkołach bez względu na to, czy dzieci cierpią na jakieś zaburzenia rozwoju, czy nie. Dzięki zaprezentowanym technikom można ułożyć zindywidualizowany program nauki i wykonywać ćwiczenia odnoszące się do wybranego obszaru deficytowego.

Terapeuci

Korzystając z opisywanego programu terapeuci powinni oczekiwać pomyślnych rezultatów. W rzeczywistości program ten jest już wykorzystywany z powodzeniem przez wielu terapeutów w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Dodatkową zaletą niniejszego programu jest przejrzysty zbiór celów do osiągnięcia, którym można posłużyć przy demonstrowaniu czynionych postępów.

Korzystanie ze pomocniczej strony internetowej.

Jakkolwiek niniejszy program został stworzony z tą myślą, żeby nie było potrzeby korzystać z dodatkowych materiałów, czasem pomocne może być skorzystanie ze strony internetowej http://www.rdiconnect.com/. Strona ta może stanowić duże wsparcie podczas prowadzenia programu. Na stronie znajdziesz namiary na wyszkolony personel, który pomoże Ci określić aktualny etap rozwoju Twojego dziecka. Znajduje się tam także lista osób, które posiadają odpowiednie kompetencje trenerskie w realizacji programu. Strona stanowi też miejsce wymiany informacji na temat wskazówek i pomysłów na realizację nowych lub modyfikacje istniejących ćwiczeń. Tutaj także możemy się dowiedzieć gdzie w naszej okolicy znajdują się dzieci, które są na takim samym etapie w realizacji programu. Dodatkowe materiały są do zamówienia także z tej strony.

Czego możemy spodziewać się po zrealizowaniu programu RDI?

Jeśli zaczniesz wykonywać program opisywany w tej książce szybko zauważysz znaczące zmiany. Dziecko zmieni się w taki sposób, że będziesz czerpał więcej radości z przebywania z nim. Zarówno dorośli jak i jego rówieśnicy częściej będą chcieli wchodzić z nim w interakcję. Będzie się częściej uśmiechało. Znacząco wzrośnie ilość czasu jakie dziecko będzie spędzać obserwując Ciebie i inne osoby, nie tylko utrzymując kontakt wzrokowy, ale także starając się poznać jakie są Twoje uczucia. Będzie się wydawało, że jest bardziej „ożywione”, pełne entuzjazmu i radości. W kolejnych miesiącach i latach możesz się spodziewać następujących zmian z sferze społecznej:

• będzie miał prawdziwych przyjaciół, którzy autentycznie go docenią,
• jego komunikacja będzie w mniejszym stopniu podlegała schematom, będzie bardziej kreatywna tak jak i jego poczucie humoru,
• będzie doświadczał większej liczby kontaktów nawiązywanych przez rówieśników i będzie bardziej skłonny je akceptować,
• stanie się dobrym współpracownikiem i wartościowym członkiem drużyny,
• będzie czynił znaczący wkład w życie innych,
• z większą przyjemnością będzie można go uczyć,
• będziesz w mniejszym stopniu czuć się jak „obiekt”, a bardziej jako realna osoba, którą on dostrzega,
• jego działania staną się w mniejszym stopniu wyuczone i schematyczne, w większym wynikające z potrzeb i uczyć ludzi go otaczających.

Jego sposób myślenia także ulegnie zmianie:

• jego zachowanie będzie bardziej dostosowane do otoczenia i łatwiej będzie akceptował zmiany,
• będzie bardziej żądny odkrywania nowych rzeczy w jego otoczeniu,
• będzie bardziej kreatywny,
• będzie rozważał wiele możliwych rozwiązań dla problemu,
• świat przestanie być dla niego biało-czarny, dostrzeże całą gamę barw pomiędzy tymi dwoma kolorami,
• będzie starał się poznawać opinie innych i patrzeć z perspektywy innych osób,
• będzie bardziej świadomy siebie.

Do kogo jest adresowany Program Rozwoju Relacji?

Często jesteśmy pytani, czy RDI ma zastosowanie jedynie do wybranej wiekowo grupy osób, specyficznego schorzenia lub określonego stopnia zaburzenia rozwoju. Prawda jest taka, że RDI ma bardzo szerokie zastosowanie. Jedyną grupą osób co, do której podejrzewamy, że zastosowanie programu może nie przynieść oczekiwanych rezultatów są osoby wysoce agresywne, przejawiające zachowania buntownicze.

Ćwiczenia z programu RDI są przeznaczone dla osób z wszelakimi zaburzeniami począwszy od Zespołu Aspergera poprzez Autyzm aż do ogólnych zaburzeń rozwoju. Nie ma także znaczenia, czy program adresujemy do osoby nisko czy „wysoko funkcjonującej”. Wiek osoby nie odrywa tutaj większej roli.

Program może być także z powodzeniem stosowany u osób, które nie przejawiają zachowań ze spektrum autyzmy, ale mają problemy w relacjach społecznych, cierpią z powodu ADHD lub Zespołu Tourette’a, czy też mają problemy w nauce. Dalsze etapy programu zawierają wspaniałe ćwiczenia dla typowo rozwijających się dzieci dotyczące zachowań społecznych.

Zaprezentowane ćwiczenia mogą być z powodzeniem stosowane dla dzieci w wieku od dwóch lat.

Jak powstał Program Rozwoju Relacji?

Ci, którzy przeczytali moją pierwszą książkę o RDI wiedzą, że spędziłem ponad 20 lat studiując relacje społeczne jako terapeuta, badacz naukowy i twórca programów terapeutycznych. Pomimo wielu lat pracy z osobami z ASD byliśmy, razem z żoną, niezadowoleni z efektów jakie przynosiło wykorzystanie metod stosowanych w tamtym czasie. Byliśmy przekonani, że wiele osób autystycznych jest w stanie nawiązywać pełne emocji relacje z innymi jeśli tylko znajdziemy sposób, aby ich tego nauczyć i pozwolić im tego doświadczyć. Przez ostatnie 10 lat skupialiśmy się na tym, aby konstruować programy terapeutyczne bazując na naszym przekonaniu.

W następnym rozdziale przedyskutujemy kluczowe umiejętności wymagane przy zawieraniu i utrzymywaniu przyjaźni oraz jak przyjaźń różni się od innych społecznych zachowań. Trzeci rozdział dostarczy informacji o tym jak rozpocząć program. Począwszy od rozdziału czwartego będziemy prezentować ćwiczenia dla pierwszych trzech poziomów i dwunastu etapów naszego programu. Każdy rozdział zawiera ćwiczenia dla jednego poziomu programu.