7. Poziom I. Etap 1. Aktywność 2. Straciłem głos

Cele do realizacji

• Nauka zwracania uwagi na twarz
• Podniesienie znaczenia niewerbalnej komunikacji

Omówienie aktywności

To ćwiczenie, podobnie jak poprzednie, daje dziecku do zrozumienia, że komunikacja międzyludzka powinna mieć dla niego kluczowe znaczenie. Różnica w porównaniu do poprzedniej aktywności polega na tym, że tym razem powinniśmy podkreślać znaczenie zwracania uwagi na twarz a nie na to co się mówi. Wiele wysoko funkcjonujących dzieci z ASD potrafi sprawnie posługiwać się językiem, ale nie potrafią odczytywać niewerbalnych sygnałów towarzyszących rozmowie. Dzieci takie podczas rozmowy często nie patrzą na rozmówce i nie doceniają znaczenia komunikacji niewerbalnej, a my nieświadomie czynimy tak jak one. Badania naukowe nie pozostawiają wątpliwości, okazuje się, że ponad 70% intencji rozmówcy przekazywanych jest za pośrednictwem komunikacji niewerbalnej. To ćwiczenie jest kluczowe dla każdej osoby, która chce być przewodnikiem swojego dziecka.

Uczestnicy aktywności

Tak jak poprzednio to ćwiczenie wymaga zaangażowania wszystkich ważnych dla dziecka osób, które znajdują się w jego otoczeniu.

Przygotowanie aktywności

W ćwiczeniu tym dążymy do tego, żeby Twoje dziecko potrzebowało Twoich niewerbalnych komunikatów do rozrywki, zabawy i informacji. Jeśli Twoje dziecko będzie mogło łatwo znaleźć inną osobę, z którą pomocą rozmowy osiągnie swoje cele to Twoje wysiłki są daremne. Wyjaśnij wszystkim, że celem tego ćwiczenia nie jest jakaś "niema terapia" lub sprawienie, żeby dziecko odczuwało negatywne emocje. W żadnym razie nie namawiamy tutaj do ignorowania dziecka ani do niezwracania uwagi na to co ono mówi. Naszym celem jest zmniejszanie znaczenia komunikacji werbalnej i bazowanie na bogatej, dosadnie wyrażonej komunikacji niewerbalnej.

Wybierz jakiś określony moment w ciągu dnia w którym będzie udawać, ze straciłaś głos. Upewnij się, że nikt inny w tym czasie nie "zapełni" Twojego milczenia. Dodatkowo, wybrany przez Ciebie moment na tę aktywność powinien przypadać na czas kiedy komunikacja z Tobą jest dla Twojego dziecka ważna. Oznacza to, że powinnaś zadbać o to, żebyś w tym czasie nie musiała walczyć o uwagę swojego dziecka z komputerem czy telewizją. To ćwiczenia nie będzie wartościowe jeśli Twoje dziecko nie będzie potrafiło zauważyć, że coś się zmieniło. Jeśli Twoje dziecko potrafi zrozumieć Twoje poczynania to wyjaśnij mu, że wykonujesz to ćwiczenia w ramach ćwiczeń niewerbalnej komunikacji. Staraj się do komunikacji używać jedynie mimiki twarzy i mowy ciała. Możesz też zachęcać dziecko do udawania, że ono też straciło głos.

Instrukcje dla prowadzącego

Kiedy nadejdzie czas aktywności po prostu przestań mówić do dziecka. Podczas tego ćwiczenia bądź ożywiony, staraj się zachęcać do komunikacji. Bądź blisko dziecka, angażuj się i staraj reagować na każdą formę komunikacji Twojego dziecka. Często pokazuj palcem, gestykuluj i podkreślaj swoje emocje wyrazistą mimiką twarzy. Zachęcaj dziecko do interakcji tak ciekawie jak tylko potrafisz. Pamiętaj żeby podczas tej aktywności nie spędzać czasu przed telewizorem ani nie wykonywać innej czynności, która nie wymaga komunikacji. Nie pozwól też innej osobie żeby komunikowała się z dzieckiem w tym czasie.

Modyfikacje aktywności

To wspaniałe ćwiczenia do wykonywania w domu i małych klasach szkolnych. Używaliśmy także kilku innych ciekawych wariantów tego ćwiczenia. Jeden z tych wariantów nosił nazwę "Straciłem słuch". W tym ćwiczeniu możesz mówić, ale udajesz, że nie słyszysz i Twoje dziecko musi znaleźć inny sposób przekazania Tobie informacji. Możesz powiedzieć swojemu dziecku, że potrafisz czytać z ruchu warg wiec Twoje dziecko będzie musiało zadbać o to, żebyś widziała jak ono poprawnie wymawia.

Przeszkody i wyzwania

Podobnie jak w poprzednim ćwiczeniu także to ćwiczenia będzie miało ograniczoną efektywność w przypadku dzieci, które przejawiają silnej potrzeby do komunikacji z Tobą. W takim przypadku możesz spróbować najpierw podejścia behawioralnego, żeby wyrobić w swoim dziecku chęć do komunikacji. Stoimy też na stanowisku, że to ćwiczenie nie powinno być wykonywane jeśli powoduje u Twojego dziecka negatywne emocje. Pamiętajmy jednak, że wiele dzieci początkowo protestuje przed tego typem aktywności i nie powinniśmy się zniechęcać. Z czasem taka aktywność będzie im sprawiać przyjemność.

6. Poziom I. Etap 1. Aktywność 1. To co mówię jest ważne

Cele do realizacji

• Nauka dziecka zwracania uwagi na znaczenie komunikacji w relacjach między ludźmi
• Nauka dziecka zwracania uwagi na nasze słowa
• Nauka mówienia w taki sposób, aby dziecko nas słuchało

Omówienie aktywności

Jak często zdarza się, że jesteś sfrustrowany koniecznością wielokrotnego powtarzania tego samego do swojego dziecka? Wiele dzieci posiadających zaburzenia ze spektrum autyzmu nie jest dobrymi słuchaczami. Łatwo się rozpraszają, wymagając od rozmówcy ciągłego powtarzania i dbałości o to, żeby mieć pewność, że dziecko zrozumiało przekaz. Podczas tego ćwiczenia podkreślamy w subtelny sposób, że obie strony dialogu odpowiadają za jego podtrzymanie. Jeśli dziecko nie ma problemów ze zwracaniem uwagi na to co do niego mówisz, możesz pominąć to ćwiczenie.

Dzieci uczą się wykorzystywać dawane im niebezpośrednie wskazówki, aby zwiększać swoje zainteresowanie rozmówcą. Kluczowe jest aby dziecko nie potrzebowało bezpośredniej zachęty, aby zwrócić na coś swoją uwagę ("Uważaj!", "Popatrz na mnie", "Słuchaj co do Ciebie mówię"). Stosowanie takiego rodzaju bezpośrednich zachęt powoduje, że dziecko się od nich uzależnia, oczekując, że zawsze zostanie poinstruowane, kiedy powinno zwrócić na coś swoją uwagę.

Niebezpośrednie zachęty nie powodują tego rodzaju uzależnienia. Wręcz przeciwnie. Dziecko uważa, że ono samo, w sposób nieprzymuszony, podjęło jakąś akcję i nie oczekuję, aby ktoś go poinstruował, że ma zwrócić na coś swoją uwagę. Wrażenie dobrowolnego podjęcia działania powoduje, że dziecko w przyszłości będzie w mniejszym stopniu nastawione na to, że ktoś inny powie mu co powinno zrobić. Dbałość o to, żeby dziecko miało wrażenie iż podejmuje jakąś czynność dobrowolnie, jest kluczowa dla wszystkich opisywanych tu ćwiczeń.

Z pewnością zauważysz, że kilka pierwszych ćwiczeń z tego etapu nie pasuje do klasycznej definicji ćwiczenia. Są one raczej listą zmian w dotychczasowym sposobie komunikacji, którą rodzić powinien zastosować. Myśl o tych zmianach w sposobie komunikacji jak o pewnych nawykach, które trzeba sobie wyrobić.

Uczestnicy aktywności

To ćwiczenia wymaga zaangażowania wszystkich ważnych dla dziecka osób, które znajdują się w jego otoczeniu.

Przygotowanie aktywności

Stosowanie omawianego ćwiczenia nie powinno być zarezerwowane do wykonania w jednym określonym miejscu i czasie. Omawiane ćwiczenie to w rzeczywistości gruntowna zmiana sposobu komunikacji. Nowy sposób komunikacji powinniśmy stosować tak długo, aż dziecko nie będzie potrzebowało żadnych zachęt, aby zwracać uwagę na to, że chcesz się z nim komunikować.

Instrukcje dla prowadzącego

Nie staramy się w sposób formalny niczego dziecku tłumaczyć. Obserwujemy dziecko i oceniamy jego poziom zaangażowania podczas wspólnej komunikacji dopasowując naszą reakcje odpowiednio do tego w jaki sposób dziecko nas obserwuje i słucha. Podczas tego ćwiczenia możemy wyróżnić trzy podstawowe kroki:

Rozważna wymowa

Pierwszy krok wymaga od każdej osoby komunikującej się z dzieckiem, żeby zwolniła tempo swoich wypowiedzi celowo wydłużając pauzy pomiędzy słowami i zdaniami. Ta prosta z pozoru czynność będzie wymagała dużej praktyki. Nie sposób przecenić znaczenia tej zmiany w sposobie mówienia, nawet jeśli mamy do czynienia z dzieckiem posługującym się już mową. Ponieważ będziesz mówić wolniej i dokładniej, dziecku będzie łatwiej zrozumieć co chcesz mu przekazać.

Równowaga

Kolejnym krokiem jest dbałość o utrzymanie równowagi w komunikacji w dzieckiem. Równowaga w komunikacji składa się z dwóch elementów.

Po pierwsze, staraj się nie używać w żadnej wypowiedzi więcej słów niż używa dziecko. Dla przykładu, jeśli dziecko formułuje zdania składające się z dwóch lub trzech słów, postaraj się, żeby Twoje wypowiedzi były mniej więcej tej samej długości. Jeśli dziecko nie mówi wcale, używaj wyłącznie krótkich wypowiedzi.

Drugim elementem równowagi w komunikacji jest dbałość o to, żeby nie dodawać nowych słów do Twoich wypowiedzi, dopóki dziecko nie zrozumie słów, które wypowiadasz już obecnie i nie zacznie znacząco na reagować lub odpowiadać. Najlepiej próbować nie powtarzać ciągle tego samego i nie przekazywać dziecku nowych informacji jeśli dziecko nie rozumie dotychczasowych. Jeśli naszym celem jest to, żeby dziecko zwracało uwagę na to co mówimy nie dodawajmy nowych słów jeśli dziecko nie zwraca uwagi na słowa, których już używamy. Dodawanie nowych słów powoduje, że zmniejsza się ich wartość.

Oświetlanie

Trzecim elementem jest wprowadzanie elementów "oświetlających" do Twoich wypowiedzi. Takie niebezpośrednie wskazówki są silnym sygnałem dla dziecka, że jest jakaś informacja, na którą należy zwrócić uwagę. Oświetlanie pomaga dziecku zwrócić uwagę na kluczowe fragmenty wypowiedzi. Aby wyszukać najlepszy sposób potrzeba wielu prób, by w końcu znaleźć ten sposób, który działa najlepiej na Twoje dziecko. Można spróbować zrobić głęboki wdech, chrząknąć lub zająkać się przy kluczowym elemencie wypowiedzi. Możemy spróbować powtarzać kilka razy dane słowo jakbyśmy się jąkali przez kilka sekund. Takie zabiegi powodują, że dziecko zazwyczaj zwraca się w naszą stronę i skupia uwagę. Jeśli żaden z wymienionych sposobów nie działa samodzielnie można spróbować łączyć je lub szukać jeszcze innych sposobów.

Modyfikacje aktywności

Do innych rodzai niebezpośrednich wskazówek możemy zaliczyć np: zmianę tonu głosu, zwalnianie lub przyśpieszanie tempa wymowy, pauzę, kaszlnięcie.

Przeszkody i wyzwania

Niektóre dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu wykazują brak zainteresowania i nie reagują na to ćwiczenie. Możliwe, że ich obserwowanie otoczenia jest na tyle zaburzone, że zdają się nie dostrzegać nawet najbardziej wyrazistych form niebezpośrednich wskazówek. Te dzieci będą wymagały wstępnie innego podejścia, w którym nauczą się reagowania na bezpośrednie wskazówki. To ćwiczenie powinno być wówczas następnym krokiem.

5. Etap pierwszy: Uczestnictwo

Cele

Ćwiczenia zawarte w pierwszym etapie są pomyślane w ten sposób aby Twoje dziecko nauczyło się stawiać Ciebie w centrum uwagi. Głównym celem tego etapu jest wyeliminowanie lub drastyczne ograniczenie konieczności namawiania dziecka aby zwróciło na Ciebie uwagę. Kiedy dziecko skupia swoją uwagę na Twojej twarzy i tym co robisz to znacznie łatwiej zaprosić go do wspólnej, radosnej zabawy.

Podsumowanie aktywności

Poniższy etap rozpoczyna się od aktywności, które mają pomóc Ci prowadzić odpowiednią komunikację ze swoim dzieckiem. Pierwszych pięć aktywności jest pomyślane w ten sposób aby uprościć a jednocześni uwypuklić istotne elementy komunikacji. Nauczysz się używać mniejszej liczby słów. Jednocześnie, Twoje słowa będą miał większą moc i znaczenie. Będziemy pracować nad tym, aby zmniejszyć Twój wysiłek wkładany w to aby namawiać Twoje dziecko do reakcji. Będziesz dodawała pikanterii swoim wypowiedziom poprzez nieoczekiwane odgłosy i czynności. Nauczysz się też tego jak ważna jest komunikacja niewerbalna.

Po zapoznaniu się z początkowymi ćwiczeniami przejdziemy do ćwiczeń, które podkreślają znaczenie ekscytacji i zabawy. Ciekawość i chęć wspólnej zabawy staną się głównym powodem, dla którego dziecko będzie chciało zwracać na Ciebie uwagę. Zauważysz u dziecka sporo zmiany, znacząco wzrośnie ilość komunikatów przesyłanych za pomocą wyrazu twarzy i mowy ciała. Komunikacja stanie się bardziej emocjonalna. Spodziewaj się znaczącego wzrostu sytuacji, w których wspólnie się z czegoś śmiejecie a Twoje dziecko samo inicjuje sprawiające mu radość aktywności.

Z uwagi na szybkie tempo i nieoczekiwany zwrot akcji w wielu aktywnościach będziemy uczyć dziecka jak ważne jest obserwowanie Ciebie i traktowanie Ciebie jako "punktu odniesienia". Dziecko dowie się, że ćwiczenia mogą być ekscytujące i mogą dostarczyć satysfakcji z ich pełnego opanowania. Dostarczane przez Ciebie podczas aktywności emocjonalne informacje będą tutaj bardzo ważne. Wszystkie te aktywności mają przygotować dziecko do kolejnego etapu jakim będzie wzajemne odnoszenie (ang. social referencing).

Istotne wskazówki

Ogranicz komunikację słowną i uwypuklaj komunikację niewerbalną (mimika i mowa ciała).

Komunikuj się werbalnie tylko wtedy kiedy dziecko widzi Twoją twarz.

Używaj niebezpośrednich wskazówek, kiedy dziecko nie zwraca uwagi no to, że chcesz się z nim komunikować.

Podkreślaj radość która płynie ze wspólnej interakcji.

Bądź uważnym obserwatorem. Określ optymalną długość i tempo wykonywanych aktywności.

Zwróć uwagę jakie przedmioty konkurują o uwaga Twojego dziecka z tym co Ty proponujesz.

Niech ćwiczenia będą pod Twoją kontrolą.

Staraj się w swoich poczynaniach być odpowiednio nieprzewidywalny, tak żeby dziecko ciągle musiało monitorować Twoje poczynania.

Staraj się robić częste przerwy aby stwarzać sposobność do dialogu.

4. Poziom I. Nowicjusz.

Wprowadzenie

Podsumowanie

Celem do osiągnięcia na pierwszym poziomie jest zbudowanie wzajemnej więzi pomiędzy Tobą a dzieckiem. Twoje dziecko rozpoczyna program od bycia nowicjuszem co w praktyce oznacza, że ty będziesz jego mistrzem i przewodnikiem, za którym ono będzie podążać. Na pierwszym etap niniejszego poziomu skupiamy się na tym, żeby Twoja twarz i gesty były w centrum uwagi dziecka. Na drugim etapie Twoje dziecko dowie się, że te niewerbalne informacje powinny służyć mu jako punkt odniesienia do podejmowanych przez niego działań. Etap trzeci to wstęp do tego aby Twoje dziecko podążało za Twoimi wskazówkami. W etapie czwartym zostanie wprowadzone w świat skoordynowanych akcji. Wspólna koordynacja działań wymaga bardziej wyrafinowanego przetwarzania informacji. Czynność, która w danej chwili zostanie podjęta to wypadkowa zarówno naszych akcji jak i akcji partnera.

Umiejętności poznane na tym poziomie są jak fundament domu. Są one kluczowe. Często pojawia się pokusa aby przerobić w pośpiechu ćwiczenia z tego poziomu lub wręcz je pominąć, zwłaszcza jeśli mamy do czynienia ze starszymi, werbalnymi dziećmi. Niemniej, nieustannie spotykamy się z sytuacjami, że brak dostatecznej wprawy w tych podstawowych umiejętnościach skutkuje wyhamowaniem lub wręcz zatrzymaniem rozwoju na późniejszym etapie.

Często jesteśmy pytani, czy program RDI trzeba czymś poprzedzać. Chociaż ćwiczenia zawarte na tym poziomie są o bardzo niskim poziomie trudności to jednak ich wykonanie nie powiedzie się jeśli dziecko nie jest w stanie wypełniać poleceń lub jest bardzo zbuntowane. Takie dzieci prawdopodobnie powinny najpierw uczestniczyć w programach ABA, które podkreślają znaczenie akceptowania poleceń i wskazówek (mamy nadzieję, że użyte będzie pozytywne wzmacnianie zachowań). Nie jest to kluczowe, ale byłoby przydatne aby dziecko miało jakieś doświadczenie ze dostosowywaniem się do grafiku dnia. Będziemy też nad tym pracować na etapie pierwszym i drugim.

Uczestnicy

Na pierwszym poziomie jedynymi uczestnikami ćwiczeń będziesz Ty jako przewodnik i Twoje dziecko jako nowicjusz. Twoje dziecko nie jest jeszcze gotowe na swobodną interakcję z rówieśnikami, ani na interakcję z więcej niż jedną osobą. Tak na prawdę na tym etapie to przewodnik wykonuje niemal całą pracę potrzebną do podtrzymania interakcji. Na początku programu istotne jest abyś był jedyną osobą podczas ćwiczeń na której dziecko stara się skupić całą swoją uwagę. W miarę jak będziemy się zbliżali do końca pierwszego etapu lista osób, które będą mogły być przewodnikami dziecka będzie mogła zostać rozszerzona tak aby dziecko było w stanie zaakceptować przewodnictwo innej osoby.

Przygotowanie

Kilka pierwszych aktywności z pierwszego etapu zostało pomyślane w ten sposób aby zmienić Twój sposób komunikacji z Twoim dzieckiem. Dalsze aktywności to już konkretne ćwiczenia, które trzeba przeprowadzić w określonych warunkach. Podczas ćwiczeń na pierwszym poziomie zakładamy, że Twoje dziecko będzie bardzo łatwo się rozpraszać. Nie chcemy jednak musieć ciągle konkurować o jego uwagę z rzeczami z jego otoczenia. W związku z tym pożądane jest aby ograniczyć do minimum liczbę czynników które mogą rozpraszać Twoje dziecko. To na ile musimy ograniczyć takie czynniki zależy w dużej mierze od dziecka. U niektórych dzieci będziemy zmuszeni wynieść z pokoju niemal wszystkie rzeczy. U innych dzieci może skończyć się na wyniesieniu zaledwie kilku przedmiotów lub nawet ten zabieg nie będzie konieczny.

Język

Na poziomie pierwszym używamy języka w celu zwrócenia uwagi dziecka na nas. Jako przykłady można wymienić uwypuklenie ekscytacji, skierowanie uwagi na naszą twarz czy świętowanie jakiegoś sukcesu. Wspólne śpiewanie piosenek i wygłupy słowne służą do zacieśniania relacji pomiędzy Tobą a dzieckiem. Jeśli Twoje dziecko powtarza jakieś zdanie lub zwrot to będziemy tego używać zmieniając intonację i rytmikę. Z naszych doświadczeń wynika, że to często bawi nasze dzieci. Poniżej przedstawiamy kilka przykładów w jaki sposób posługujemy się językiem na poziomie pierwszym:

• Powtórzenie wypowiedzi dziecka w zabawny sposób
• Powtórzenie jakiegoś zwrotu, najpierw wolno, a następnie szybko
• Generowanie odgłosów towarzyszących jakieś aktywności fizycznej (np.: buczenie lub śpiewania podczas skakania)
• Celowe niedokończenie często powtarzanej frazy i obserwowanie, czy dziecko będzie chciało dokończyć
• Dodanie lub usunięcie jakiegoś wyrazu z całego zdania, żeby było zabawnie (ale zdanie ciągle powinno być zrozumiałe)
• Zwroty używanie do podkreślania wspólnego sukcesu:
  
  • Zrobiliśmy to!
  • To było świetne!
  • Dobra robota!
  • Taaak!
  • Przebij piątkę!
  • Świetnie!
  • Ale fajnie!
  • Ale śmiesznie!

Instrukcje dla przewodnika

Bądź osobą, która ustanawia i dba o poprawny przebieg wszystkich aktywności. Nowicjusz może wprowadzać jedynie drobne zmiany.

Zwykle łączymy różne aktywności z etapu pierwszego i drugiego na początkowym etapie interwencji.

Etap pierwszy może wymagać bardzo dużej ilości energii. Jeśli jest to potrzebne warto rozejrzeć się w poszukiwaniu osób, które mogą Ciebie odciążyć.

Z uwagą obserwuj dziecko i sporządź listę rzeczy, które przykuwają uwagę dziecka, rozpraszają ją lub są dla uwagi Twojego dziecka neutralne.

Kluczowe jest, aby wasza wspólna aktywność była ekscytująca i skutkowała zadowoleniem. Nie podejmuj jej jeśli dziecko jest zmęczone lub w złym nastroju.

Bądź przesadny i ekspresyjny w mimice twarzy, gestach i tonie głosu. Zmieniaj ciągle ton głosu, skalę i głośność w ekscytujący i sprawiający przyjemność sposób.

Rób krótką przerwę co dziesięć minut i sprawdzaj, czy dziecko zaprasza Ciebie spontanicznie do dalszej zabawy i zwraca się do Ciebie.

Uważaj na tendencję nowicjuszy do przejmowania kontroli nad Waszą wspólną interakcją.

Jest bardzo ważne, aby umieć rozróżniać wspólną interakcję, w której nowicjusz odczuwa przyjemność bo jest przez Ciebie zabawiany (kontakt instrumentalny) od wspólnej interakcji, w której odczuwa przyjemność z dzielenia wspólnego doświadczenia (kontakt związany z relacją).

Nie ulegaj pokusie myślenia, że dziecko odczuwa to samo co Ty. Jeśli uważasz, że przeżywacie jakieś wspólne doświadczenie, to nie oznacza to, że Twoje dziecko uważa tak samo. Jeśli nowicjusz podejmuje aktywność samodzielnie, nie oczekując twojego zaangażowania, oznacza to, że nie nauczył się jeszcze, że jesteś kluczowym elementem przeżywanego zadowolenia.

Odnoszenie się i poszukiwanie Twoje uwagi wzrośnie już po pierwszych 30 godzinach aktywności.

Nie ma potrzeby uczenia utrzymywania kontaktu wzrokowego jako osobnej umiejętności. Kiedy wykonujemy jakieś czynności w programie RDI, dziecko uczy się przyglądać naszej twarzy nie dlatego, że oczekuje jakiejś nagrody w zamian, lecz dlatego, że jest ciekawe jakie są nasze odczucia i chce dzielić się z nami emocjami. Uczenie kontaktu wzrokowego jako "samodzielniej umiejętności" może powodować zakłopotanie u dziecka i spowolnić lub zaburzyć postęp w terapii.

3. Program Rozwoju Relacji

Program Rozwoju Relacji RDI (ang: Relationship Development Intervention) jest pierwszym program przygotowanym z myślą o tym, żeby pomóc dzieciom z deficytami. Deficytami, które utrudniają tym dzieciom zawieranie i utrzymywanie relacji z innymi ludźmi. Podstawą programu jest przesłanka, że zawieranie i bycie w związku jest celem samym w sobie i nie potrzeba tutaj dodatkowej motywacji. Kiedy typowe dziecko angażuje się w zabawę z dorosłym lub rówieśnikiem zyskuje natychmiast zastrzyk pozytywnej energii i jest podekscytowane. W tym samym czasie opuszcza go ponury nastrój i stres. Niestety, większość dzieci, z którymi mamy do czynienia nie czerpie tak wiele satysfakcji z kontaktów z innymi. W trakcie realizacji opisywanego programu uświadomisz sobie jak wiele wysiłku włożyliśmy w to aby przygotować program pozwalający dziecku cieszyć się z pogłębiania relacji z innymi. Tak szybko jak to tylko możliwe chcemy pokazać dziecku otaczający go społeczny świat. Nie chcemy przy tym oferować dziecku nagrody za to, że zacznie dostrzegać to co mu chcemy pokazać. Liczymy raczej na to, że samo będzie ciekawe i podekscytowane tym co może się dowiedzieć. Chcemy, aby dziecko myślało w kategoriach: "Sprawdźmy o co tu chodzi. Może będzie zabawnie."

RDI to program, w którym zapraszamy dziecko do udziału. Nie trzeba uciekać się do przymusu czy przekupstwa. Przeciwnie, będziemy zapraszać dziecko aby pozwoliło nam prowadzić siebie do nowych ekscytujących rzeczy otaczającego świata. To wszystko oznacza poznawanie nowych rzeczy za pomocą wzroku, słuchu, dotyku, a także poznawania nowych sposób postępowania. Zmiany będą następowały stopniowo ale systematycznie. Będziesz dla swojego dziecka zaufanym przewodnikiem po świecie. Dziecko będzie się przy Tobie czuło bezpieczne, bez względu na to czy ten otaczający nas świat jawi się coś przerażającego czy ekscytującego.

W przeciwieństwie do instrumentalny umiejętności społecznych umiejętności relacyjne dają się w niesamowity sposób przenosić z jednej osoby na drugą. Jeśli ktoś nauczy się jak być dobrym przyjacielem będzie z pewnością wiedział jak być dobrym synem, bratem, członkiem drużyny, małżonkiem czy współpracownikiem. Relacyjne umiejętności społeczne są prawie całkowicie wymienne. Umiejętności potrzebne do tego, żeby być dobrym przyjacielem są prawie takie samej jak umiejętności wymagane do tego aby być dobrym członkiem rodziny czy członkiem drużyny. Wszystkie te umiejętności rozwijają się razem. Nie sposób nauczyć się jak być dobrym przyjacielem i jednocześnie nie mieć pojęcia jak być dobrym partnerem w innych związkach.

Przewodnik

Staniesz się zaufanym przewodnikiem swojego dziecka w socjalnym świecie. Mamy nadzieję nauczyć Cię stopniowo dodawać odrobiny nowości, wymieszanej z przewidywalnymi elementami, w taki sposób aby powstała mieszanka nie była niepokojąca lecz raczej ekscytująca i tworząca "uzależnienie" od ciągłych społecznych nowości. Bycie przewodnikiem pociąga za sobą to, że stanie się partnerem swojego dziecka. Początkowo jednak będziesz trzymać ścisłą kontrolę nad tym partnerstwem. Nie ma sensu pozwalać aby nowicjusz, który posiada liczne braki prowadził doświadczonego eksperta. To tak jakby pozwolić osobie głęboko dyslektycznej aby uczyła Ciebie czytania. Będziesz się starać brać jak najwięcej z tego co oferuje Twoje dziecko i integrować to z aktywnościami, które chcesz mu zaprezentować. Niemniej jednak to Ty decydujesz co weźmiesz. Pamiętaj też, że jako przewodnik dyktujesz także tempo marszu.

Regulowanie tempa marszu oznacza dopasowywanie elementów Twojego zachowania do unikalnych potrzeb dziecka. Dla przykładu, trzeba wziąć pod uwagę unikalne potrzeby dziecka w zakresie ruchu czy języka. Oznacza to dopasowanie tempa w jakim idziesz w taki sposób, aby dziecko z ograniczeniami motorycznymi było w stanie dotrzymać Ci kroku. Oznacza to także wykorzystywanie jego słów, zdań, czy niektórych aktywności o ile nie kolidują one z Twoim przewodnictwem. I wreszcie oznacza to także określenie jak szybko będziesz mogła dodawać nowe aktywności, modyfikować istniejące oraz ile razy będziesz mogła daną czynność powtórzyć zanim dziecko się znudzi. Kiedy uda Ci się to wszystko prawidłowo określić stworzysz dla dziecka otoczenie, w którym będzie mógł odczuć bezpieczeństwo i przewidywalność, a jednocześnie dziecko nie będzie się obawiało nowości.

Wybraliśmy termin "trener" do określenia Twojej roli. Termin ten może być zastosowany do rodziców, nauczycieli, terapeutów czy innych zaangażowanych osób. Termin "trener" jest daleki od medycznych terminów związanych z "patologią". Bycie trenerem wymaga bycia uważnym obserwatorem, nie tylko dziecka lecz także i siebie. Staniesz się wytrawną akrobatką, która balansuje na linie i zawsze stara się aby interakcja z dzieckiem była na najwyższym możliwym poziomie - kiedy to dziecko czuje ekscytacje wyzwaniem i jednocześnie wie, że ma kompetencje by temu wyzwaniu sprostać. Aktywności tworzone są w tym celu by dziecko ciągle czymś zaskakiwać, ale go nie szokować. To jak chodzenie do parku rozrywki, gdzie ciągle jesteś czymś miłym zaskakiwany i ciągle chcesz więcej. Niestety, ciągle będziesz popełniał błędy. Prawda jest taka, że nawet najbardziej wytrenowani trenerzy popełniają czasem błędy używając zbyt dużej ilości przewidywalności lub dodając zbyt dużej ilości nowości. Najważniejsze, aby uczyć się na własnych błędach i korygować swoje postępowanie.

Zwróć szczególną uwagę na to aby znacząco modyfikować swoją role w miarę jak będziesz przechodzić przez kolejne etapy i poziomy. Na etapie pierwszych staniesz się centrum uwagi Twojego dziecka: bardzo instruującym ale zabawnym przewodnikiem, który prezentuje podstawowe elementy relacji społecznych. Będziesz się starał aby odwrócił głowę w Twoim kierunku nie po to aby nawiązać kontakt wzrokowy, ale po to aby pokazać mu ekscytujący wyraz twarzy, którym dziecko będzie uradowane. Nie będziesz starała się aby dziecko zwróciło na Ciebie wzrok tylko po to, abyś mogła zobaczyć, że na Ciebie patrzy. Takie postępowanie może sprawić, że dziecko będzie unikać patrzenia w Twoim kierunku. Nie będziesz starała się go przestraszyć, aby nie wywołać u niego smutku. Z czasem Twoja rola będzie się zmieniać. Wraz z końcem drugiego poziomu staniesz się aktywnym partnerem dziecka, a na poziomie trzecim będziesz moderować zachowanie dziecka. Wraz z zakończeniem trzeciego poziomu doznasz uczucia przyjemności odsunięcia się w cień w sytuacjach kiedy Twoje dziecko będzie w kontakcie z innymi osobami. Dziecko będzie w stanie samodzielnie podtrzymać dialog i nie będzie musiało polegać na Tobie. Zmiany w Twojej roli będą stopniowe i powolne, ale są bardzo ważne.

Przebieg nauki umiejętności relacyjnych

Jak zdają sobie sprawę czytelnicy naszej pierwszej książki, kompletny program składa się z 6. poziomów i 24. etapów. Każdy poziom składa się z 4. etapów. Każdy z poziomów reprezentuje ogromną zmianę w umiejętnością relacyjnych w porównaniu do poprzedniego poziomu. W miarę jak będziemy poznawać coraz to nowe poziomy, umiejętności konieczne do wykonywania kolejnych ćwiczeń będą rosły wykładniczo. Niniejsza publikacja zawiera zestaw ćwiczeń do pierwszych trzech etapów Programu Rozwoju Relacji. Dla wszystkich niewtajemniczonych w Program Rozwoju Relacji przedstawiamy tutaj krótki opis wszystkich sześciu poziomów programu.

Poziom 1. Nowicjusz

Na poziom pierwszym staramy się przygotować dziecko, aby było dobrym uczniem i chciało poznawać świat relacji i uczuć. Na tym etapie uczniowie określani są jako "nowicjusze" i nie wymaga się od nich wiele jeśli chodzi o regulacje relacji. Ten etap jest fundamentem całego przewodnictwa. Na tym etapie dziecko uczy się stawiać dorosłych w centrum swojej uwagi. Dziecko nabywa umiejętności Społecznego Odnoszenia, czyli używania innych osób jako punktu odniesienia.

Poziom 2. Uczeń

Na poziomie drugim staramy się nauczyć nasze dzieci (które teraz określane są mianem "uczniów") odpowiedzialności za wspólną regulację i naprawę komunikacji. Wyraźnie podkreślamy też rolę nauki w celu czerpania radości ze zmienności i gwałtownej zmiany obiektu zainteresowania. Pod koniec poziomu drugiego włączymy rówieśników naszych dzieci do aktywności.

Poziom 3. Osoba podejmująca wyzwania

Ten środkowy poziom wprowadza nasze dziecko (które teraz będzie "osobą podejmującą wyzwanie") w świat improwizacji i współtworzenia. Na tym etapie dziecko pozna znaczenie słowa "razem" oraz przekona się, że są rzeczy do osiągnięcia przez grupę, które nie sposób osiągnąć pojedynczo. Na tym poziomie dziecko po raz pierwszy będzie praktykować swoje umiejętności relacyjne w małych grupach. Ta publikacja zakończy się na opisach ćwiczeń do trzeciego poziomu.

Poziomy poniżej przeznaczone są dla starszych dzieci i dorosłych. Ćwiczenia do tych poziomów znajdziesz w książce "Development Intervention with Children, Adolescents and Adults."

Poziom 4. Podróżnik

Ten poziom przenosi nas ze świata celebracji relacji do świata percepcji i subiektywnych doznań. Na tym poziomie uczniowie (zwani teraz "podróżnikami") dowiadują się, że istnieje wiele punktów widzenia i poznają urok wyobraźni. W rozdziale czwartym nieustannie przypominamy, że świat nie jest absolutem i wiele rzeczy jest względnych. Dowiemy się, że punkt widzenia jest niemal tak samo istotny jak to na co się patrzy.

Poziom 5. Odkrywca

Na tym poziomie temat relacji ponownie ulega transformacji. Tym razem skupimy się na świecie pomysłów, zainteresowań, wierzeń i reakcji emocjonalnych. Dialogi staną się niezwykle bogate ponieważ ich uczestnicy będą się dzielić swoimi wewnętrznymi światami. Dziecko, zwane teraz odkrywcą, będzie w stanie odkrywać swoją i innych osób przeszłość i przyszłość. Będziemy się starać, żeby dziecko nauczyło się patrzyć z perspektywy innych osób - to ważny krok na drodze do empatii.

Poziom 6. Partner

Nasz ostatni rozdział koncentruje się na rozwijaniu partnerstwa. Partnerstwa potrzebnego do utrzymywania trwających całe życie związków. Partnerzy bezustannie monitorują swoje związki, czy to z rodziną i innymi osobami. Rozwijają poczucie osobistej tożsamości i bezustannie dążą to ulepszania swoich relacji bazując na zaufaniu i otwartości.

Przegląd aktywności

Pobieżne spojrzenie na listę wszystkich aktywności może przynosić wrażenie, że wszystkie aspekty dotyczące relacji zostały uwzględnione. Nic bardziej odległego od prawdy. Pomimo, że program sprawia wrażenia obszernego, zwłaszcza porównując go do innych programów dotykających sfery społecznej, to tak naprawdę jest oprócz programu jeszcze bardzo wiele do zrealizowania. Wiele z przedstawionych ćwiczeń stanowi tylko model do tworzenia kolejnych ćwiczeń. Staraliśmy się przy opisach ćwiczeń proponować różne inne, alternatywne sposoby przeprowadzenia tych ćwiczeń. Zachęcamy także do tego, abyś Ty także starała się wprowadzać nowatorskie elementy do ćwiczeń. Nie zapomnij też podzielić się swoimi pomysłami na naszej stronie internetowej.

Opisywane ćwiczenia staraliśmy się przedstawić w przystępnej formie. Każde z ćwiczeń rozpoczyna się od sekcji "Kluczowe aspekty". W założeniu ta sekcja powinna przybliżyć Ci jaki jest cel opisywanego ćwiczenia. Po tej sekcji przedstawiamy krótkie uzasadnienie dla tego ćwiczenia, a także jak opisywane ćwiczenie łączy się z już wykonanymi ćwiczeniami lub z tymi, które są dopiero przed nami. Następne sekcje opisują kluczowe aspekty wykonywanego ćwiczenia. W sekcja "Uczestnicy" piszemy ile jest wymaganych osób do wykonania ćwiczenia. Od etapu siódmego wykonywane ćwiczenia będą wymagały zaangażowania rówieśnika naszego dziecka. Wcześniejsze rozdziały mogą być z powodzeniem realizowane w domu, klasie szkolnej czy małej grupie osób. Należy przy tym pamiętać, że to trener ma być w głównym centrum zainteresowania dziecka. Interakcja z innymi dziećmi rozpoczyna się od rozdziału siódmego. Sekcja "Przygotowanie" prezentuje wymagane do przeprowadzenia ćwiczenia rekwizyty. W rozdziale "Instrukcja" opisujemy krok po kroku jak należy przeprowadzić ćwiczenie. Sekcja "Modyfikacje" to miejsce, w którym znajdziemy alternatywne sposoby przeprowadzenia ćwiczenia. Ostatnia sekcja "Trudności / Wyzwania" skupia się tych aspektach wykonywane ćwiczenia, które mogą nie pójść tak jak to sobie zaplanowaliśmy.

Ćwiczenia są pomyślane w ten sposób, że wymagają nabycia pewnej wprawy, żeby wykonać je prawidłowo. W niektórych przypadkach minie wiele godzin zanim zostaną poprawnie wykonane. Niektóre z ćwiczeni są pomyślane w ten sposób, że prawdopodobnie wymagają radykalnej zmiany Twojego dotychczasowego sposobu komunikacji. Niektóre z ćwiczeń mają sens tylko w określonych sytuacjach. Przedstawiliśmy ćwiczenia których perfekcyjne opanowanie zajmie z pewnością wiele miesięcy, ale są też takie, które będą wymagały tygodni. Jak długo dane ćwiczenie powinno być wykonywane zależy do dziecka i od tego jaką wolnego ilością czasu codziennie dysponujesz. Apelujemy aby się nie śpieszyła! Zdajemy sobie sprawę, że wolne tempo będzie wymagało od Ciebie większej dozy zaangażowania, ale jeśli będziemy postępować zbyt szybko to dziecko nigdy nie zaznana uczucia prawdziwego partnerstwa i kompetencji.

Możesz wybierać dowolne spośród zaprezentowanych ćwiczeń. Nie mamy nic przeciwko temu jeśli ominiesz ćwiczenie które wyda ci się odpychające lub wiesz, że Twoje dziecko opanowało to lub podobne ćwiczenie do perfekcji. Ostrzegamy Cię jednak na wybieraniem ćwiczeń, które są wyraźnie powyżej poziomu, na którym obecnie znajduje się Twoje dziecko. Takie ćwiczenia mogą prowadzić do frustracji, zarówno Twojej jak i dziecka.

Ćwiczenia są przedstawione w rosnącym stopniu trudności. Dla tych którzy zdecydują się nie podporządkowywać Programowi Rozwoju Relacji strona z Zestawem Ćwiczeń przyjdzie z pomocą. Można się nią posłużyć jak indeksem wszystkich ćwiczeń. Dla wszystkich ćwiczeń mamy informację o celu danego ćwiczenia oraz co jest głównym tematem przewodnim danego ćwiczenia. Tematy przewodnie to: Współpraca, Komunikacja, Dyskusja, Funkcjonowanie emocjonalne, Elastyczność, Samoregulacja, Rodzina, Grupa, Rozwiązywanie problemów i Rozwój własny.

Dla tych z nas, którzy pracują w szkołach czy innych placówkach, w których stawiania celów i monitorowanie ich realizacji jest bardzo ważne stworzony został Formularz Śledzenia Postępów. W formularzu tym przedstawione są wszystkie cele do osiągnięcia i odpowiednie ćwiczenia, które pozwalają te cele osiągnąć. Możesz wybrać sobie jakiś cel i realizować odpowiednie ćwiczenia.

Przyjaźń wymaga wiele umiejętności, o których nie myślimy jak o umiejętnościach społecznych. Na liście ćwiczeń znajdziemy takie, które dotyczą elastycznego myślenia, błyskawicznej zmiany osoby, na której się koncentrujemy, samoregulacji, refleksji, planowania, regulacji emocjonalnej, improwizacji, kreatywności, rozwiązywania problemów i radzenia sobie z błędami. Przyjaźń wymaga też umiejętności bardziej kojarzonych ze strefą społeczną. Można do nich zaliczyć umiejętność pracy w grupie czy wzajemną konwersację.

Wskazówki dla trenerów

Zanim przejdziemy do opisów poszczególnych ćwiczeń chcielibyśmy przedstawić podstawowe zasady bycia trenerem. Mamy nadzieję, że będziesz często tutaj zaglądał.

Koncentracja na kompetencjach

Nie sposób przecenić tego jak ważne jest aby dziecko nauczyło się, że może być aktywnym uczestnikiem podczas budowania relacji. Dziecko musi doświadczać poczucia kompetencji oraz radości. Kiedy dziecko dowiaduje się, że może być równorzędnym partnerem jego motywacja do pracy dramatycznie wzrasta. Wszystko to sprawia, że lepiej jest zacząć od ćwiczeń łatwiejszych. Musimy to o czym powiedzieliśmy również brać pod uwagę przy doborze rówieśnika do ćwiczeń (kiedy przyjdzie na to czas). Nie jest dobrym rozwiązaniem sparowanie naszego dziecka z deficytami z kimś o wiele bardziej kompetentnym.

Oświetlanie

W trakcie ćwiczeń będziemy się starali aby nasze dziecko koncentrowało się informacji emocjonalnej. Nazywamy to "oświetlaniem". Emocje są przekazywane głównie za pomocą narządu wzroku. Nauczysz się ograniczać ilość komunikatów werbalnych i używać bardzo mocno mimiki twarzy. Będziesz wzmacniać komunikaty emocjonalne za pomocą przesadnej mimiki twarzy, gestów, powolnego i wyraźnego tempa wymowy.

Prostota

Umiejętności relacyjne powinny być zdobywane starannie ponieważ każdy nowe umiejętności bazują na poprzednich i same powinny stanowić solidne rusztowanie dla kolejnych. Podczas początkowych ćwiczeń otoczenie dziecka powinno być proste, pozbawione mogących rozpraszać detali. Także ćwiczenia powinny być proste. Chcemy mieć pewność, że pracujemy w danej chwili nad jedną umiejętnością. Początkowe ćwiczenia są pomyślane w tej sposób aby nie dopuścić do tego, że musimy walczyć z rekwizytami wykorzystywanymi w ćwiczeniu o uwagę dziecka.

Przestrzeń

Używając słowa przestrzeń mamy na myśli dwie przestrzenie. Psychiczną i fizyczną. Nie można ograniczać ćwiczeń nauki relacji tylko do specyficznej pory dnia. Oczywiście powinien być wyznaczany zakres czasu, w którym realizujemy ćwiczenia, ale jeśli nabywanych podczas ćwiczeń umiejętności nie da się wykorzystać w pozostałej części dnia to będą one stopniowo zanikać. Dopilnuj, że ćwiczenia nie były tylko wytężoną pracą. One mają być także zabawą. Trzeba uważać żeby się przedwcześnie nie wypalić. RDI jest jak maraton nie jak bieg sprinterski. Wykonywanie ćwiczeń powinno być formą rozrywki. Dla Twojego dziecka i dla Ciebie. Jeśli podczas ich wykonywania czujesz jakbyś wykonywała ciężką pracę to znaczy, że coś poszło nie tak. Jeśli się tak zdarzy to przejrzyj ćwiczenie. Daj sobie trochę czasu, przemyśl co robiłaś źle i wróć do ćwiczenia z nową, wielką dozą podekscytowania i zaangażowania. Tym razem ćwiczenie będzie frajdą dla wszystkich.

Balansowanie przyjemności z odpowiedzialnością

Staraj się, żeby ćwiczenia były zabawne i żywiołowe, ale nie pozwalaj dziecku wprowadzać zbyt wiele różnorodności dopóki nie osiągnie takiego etapu, że jako nasz partner będzie potrafiło regulować naszą interakcję. Zawsze najpierw uczymy dziecko, żeby potrafiło funkcjonować jako nasz partner a dopiero potem pozwalamy jemu na improwizacje i dodawanie nowych elementów. Jedną z naszych maksym jest: "Żadnej zmienności bez wzajemnej regulacji".

Umiejętności powinny mieć znaczenie

W miarę jak będziesz "pokonywała" kolejne ćwiczenia z pewnością zauważysz, że włożyliśmy wiele wysiłku, aby nabywane podczas ćwiczeń umiejętności miały swój sens i znaczenie. Można oczywiście nauczać umiejętności i nie przejmować się do jakich celów będą one używane, ale nie należy być wtedy zdziwionym, jeśli te umiejętności okażą się zupełnie nieprzydatne. W przeszłości uczyliśmy umiejętności społecznych nie zwracając uwagę na to czy dziecko dorosło do takich umiejętności i jak i tym, czy będą one potem wykorzystywane. Nasi podopieczni zostali nauczeni skomplikowanych umiejętności, których poza pokojem ćwiczeń nigdzie nie używali.

Praca nad efektywnością

Interakcja Twojego dziecka ze zdrowymi rówieśnikami nie jest najlepszym sposobem na naukę pierwszych umiejętności relacyjnych. Zdrowi rówieśnicy przejmują na siebie zbyt dużą część interakcji i stworzą zbyt skomplikowane środowisko. Nie ma nic złego w tym, żeby Twoje dziecko spędzało czas ze zdrowymi rówieśnikami tak długą jak długo będzie to z korzyścią dla niego. Nie ma jednak co liczyć, że dziecko nauczy się w ten sposób jak być partnerem w relacji. Dzieci z ASD najlepiej uczą się z rówieśnikami, którzy prezentują ten sam poziom rozwoju i to samo tempo nabywania nowych umiejętności. Taki rówieśnik daje sposobność ku temu, aby Twoje dziecko funkcjonowało jak równorzędny partner w regulowaniu ich wzajemnej aktywności. Dzieci, które wspólnie osiągnęły sukces, pomagają sobie wzajemnie i mają wspólnie zainteresowania i aktywności stają się przyjaciółmi. Stają się nimi nawet wcześniej niż my się tego spodziewamy. Podobna uwaga dotyczy większych grup osób i zażyłych przyjaźni. One też z czasem się pojawią, nie forsujmy. Najpierw rzeczy podstawowe, potem te trudniejsze. Nie stawia się wozu przed koniem.

Maksymalizacja rozwoju

Żadne z nas nie ma tyle determinacji aby ciągle wykonywać czynność, która sprawia, że czujemy się niekompetentni. Nikogo nie chcemy stawiać w takiej sytuacji. Powinniśmy pozbyć się fałszywego przekonania, że uczestnictwo dziecka na skomplikowanych społecznych sytuacja dostarcza mu wiele korzyści. Sytuacja w której Twoje dziecko rozumie i ponosi odpowiedzialność za swoją część aktywności a jednocześnie wystawione jest pod Twoim okiem na nowe ekscytujące doznania jest optymalnym warunkiem do rozwoju. Innymi słowy, wykonywane aktywności nie powinny być zbyt proste by nie stały się nudne oraz zbyt trudne by nie stały się przytłaczające. Z naszego doświadczenia wiemy, że wiele dzieci z ASD doświadcza "wypalenia" ponieważ zostały zmuszone do robienia zbyt trudnych rzeczy dla nich. Te przykre doświadczenia sprawiają, że unikają sytuacji społecznych.

Podczas czytania kolejnych stron naszej książki pamiętaj o najważniejszej zasadzie RDI, którą można wyrazić za pomocą frazy "radosna współpraca". Podczas budowania relacji jest szalenie istotne aby każdy jej uczestnik doświadczał uczucia zadowolenia. Co więcej, ta radość powinna płynąć z unikalnej, wzajemnej współpracy. Dziecko musi dostrzec, że źródłem radości nie jest sama zabawa ale dzielenie się wspólnym doświadczeniem ze swoim partnerem. Jeśli tylko będziesz pamiętał o "radosnej współpracy" to przedstawione ćwiczenia sprawią Wam wiele radości i będą naprawdę owocne.

2. Przyjaźń jest relacją

Podczas pracy na tą książką przestudiowaliśmy badania z zakresu psychologii z ostatnich 25 lat. Interesowały nas głównie artykuły dotyczące kształtowania się przyjaźni. Wyniki naszych poszukiwań zaowocowały wyodrębnieniem 10-ciu krytycznych dla rozwoju przyjaźni obszarów. Wysokie kompetencje w tych obszarach sprawiają, że dorośli oraz dzieci potrafią z sukcesem nawiązywać i utrzymywać nowe związki. Te obszary to: radość, odnoszenie, wzajemność, naprawa, wspólne tworzenie, poczucie przynależności do grupy, wspólne wspomnienia, utrzymanie, sojusz i akceptacja. W trakcie jak będziesz wykonywać kolejne ćwiczenia możesz uważać za pomocne wrócenie do tego rozdziału i sprawdzenie, których obszarów dotyka aktualnie wykonywane ćwiczenie. Poniżej prezentujemy listę z krótkim opisem każdego z obszarów.

Radość

Przyjaciele powinni być radosnymi i ekscytującymi kompanami. Dzieci z entuzjazmem i wesołym usposobieniem są wartościowymi kompanami, nawet jeśli mają jakieś deficyty i ograniczenia. Przyjaciele ciągle poszukują sposobów, aby coraz bardziej zacieśniać wzajemne, pozytywne więzi. Natura tych więzi jest dynamiczna i zmienia się wraz z rozwojem dzieci. Wspólna zabawa z czasem zamienia się w przepełnioną humorem konwersację. Pojawiają się wspólne zainteresowania, dzielenie się emocjami i rozwiązywania wszystkich zgrzytów, które nieuchronnie powstaną pomiędzy przyjaciółmi.

Odnoszenie

Dzieci, które rozwijają przyjaźń swoje zachowanie w dużej mierze uzależniają od uczuć, pomysłów i działań swoich przyjaciół. Zachowanie naszego przyjaciela w dużym stopniu determinuje nasze własne zachowanie. W początkowym etapie odnoszenie objawia się jedynie jako uzależnienie naszych poczynań od emocjonalnych reakcji naszego partnera. Z czasem nasze odnoszenie staje się bardziej wysublimowane i przekształca się w ciągłe analizowanie umysłu drugiej osoby. Dobrzy przyjaciele posiadają wzajemną mapę zainteresowań, czynności, a także słabych i silnych stron.

Wzajemność

Przyjaciele powinni mieć równy wkład we wspólny związek. Wzajemność, relacja polegająca na dawaniu i braniu zaczyna się wtedy kiedy dziecko nauczy się być równoprawnym partnerem w podtrzymywaniu związku. Wzajemność zawiera także w sobie konieczność wspierania drugiej osoby i liczenie na docenienie. Dziecko, któremu nie są obojętne potrzeby i zainteresowanie drugiej osoby może liczyć na podobne traktowanie. Dobrzy przyjaciele zdają sobie sprawę z tego, że czasem będą musieli z czegoś zrezygnować tylko dlatego, że ich przyjaciel bardzo pragnie czegoś innego.

Naprawa

Przyjaciele powinni umieć radzić sobie w przypadku wystąpienia różnicy zdań pomiędzy nimi. Powinni umieć rozwiązywać pojawiające się konflikty bez niszczenia wzajemnej przyjaźni. Ci, którzy częściej nie zgadzają się ze sobą niż się zgadzają mają mniejszą szansę na zawiązanie przyjaźni. Z drugiej strony nie można mieć oderwanych od rzeczywistości wymagań co do drugiej osoby. Problemy pojawiają się jeśli jedna ze stron oczekuje, że druga strona zawsze powinna się z nią zgadzać, wiedzieć wszystko o drugiej osobie i zachowywać się tak, jakby druga strona nie mogła mieć też innych przyjaciół. Trzeba zdać sobie sprawę, że cierpienia i rozczarowania są nierozłącznym elementem przyjaźni. Osoby, które nie są skłonne do wybaczania z trudem utrzymują przyjacielskie relacje. W przyjaźni trzeba nauczyć się rozumieć, że intencja i konsekwencje jakiegoś działania to dwie różne rzeczy. Czasem też motywacja dla jakiegoś działania przyjaciela nie jest przejrzyście widoczna. I w końcu, prawdziwy przyjaciel powinien umieć wejrzeć wgłąb siebie i szukać przyczyn kłopotów w swoich poczynaniach. Wszystkie te poczynania możemy nazwać "naprawianiem wzajemnych relacji". Bez tych poczynań nawet dobrze zapowiadająca się przyjaźń szybko się zakończy.

Improwizacja i współtworzenie

Jedną z najwspanialszych zalet przyjaźni jest radość jaka płynie ze znajdowania wspólnych, specjalnych sposobów na dzielenie się spostrzeżeniami i pomysłami. Te nowe sposoby są unikalna dla danego związku. Inne osoby mogą nie zrozumieć i docenić jakiegoś dowcipu, ale zgrani przyjaciela z bagażem wspólnych przeżyć będą się wspólnie śmiali do rozpuki za każdym razem kiedy ten dowcip usłyszą.

Poczucie przynależności do grupy

Bycie przyjacielem to poczucie, że jest się ważnym elementem jakiejś większej całości. Przyjaźń pociąga za sobą poczucie przynależności. Kiedy przyjaciele są razem to z powodu tego, że doświadczają tych samych przeżyć i emocji, czują jakby niemalże byli częścią jednego ciała. Termin "We-go" ukuty przez badacza Bob'a Emde jest krótszą wersją zwrotu "We-Ego" mającego konotacje do "umysłu zbiorowego". Ten zbiorowy umysł pozwala przyjaciołom robić rzeczy, których nie podjęliby się robić samodzielnie.

Wspólne wspomnienia

Wspólne doświadczenia są częścią wspólnej historii, wspólnego losu i poczucia, że zainwestowało się w związek. Przyjaciele z lubością wspominają wspólne wydarzenia z przeszłości. Takie wspominanie cementuje związek. Pamięć o przeżytych wspaniałych przygodach pozostaje na zawsze. Te wspomnienia pomagają przezwyciężyć trudne chwile i okresy rozłąki.

Utrzymanie

Jedną z cech charakterystycznych przyjaźni jest gotowość do swojego poświęcenia wolnego czas dla innej osoby, kiedy nie ma żadnych nacisków ani nagród żeby tak postępować. Dobrzy przyjaciele myślą o sobie nawet jeśli nie są razem. Starają się ciągle pozostawać w kontakcie i utrzymują ten kontakt dla samego utrzymywania kontaktu. W dodatku nie potrzebują do tego żadnego grafiku czy zewnętrznych motywacji. Zwroty "Tak tylko zadzwoniłem" albo "Zadzwoniłem bez specjalnego powodu" mają odpowiednie warianty na całym świecie.

Sojusz

Przyjaciele widzą, że mogą na sobie polegać, także w krytycznych sytuacjach. Przeświadczenie, że bez względu na wszystko masz u swojego boku wiernego przyjaciela dodaje Ci odwagi do zmierzenia się z niemal każdym przeciwieństwem losu. Prawdziwi przyjaciele umieją dochować tajemnicy, są szczerzy i lojalni. Osoby, które tego nie robią stają się niewiarygodne. Z czasem Twoje dziecko będzie zwracało coraz większą uwagę na to jak różni się to co dana osoba mówi i robi. Jeśli masz przyjaciela to musisz chcieć i zrobić wszystko żeby mu pomóc jeśli on jest w potrzebie.

Akceptacja

Ludzie czują się dobrze w przyjacielskim związku ponieważ wiedzą się, że akceptowane pomimo swoich wad. Przyjaciel zna na wylot twoje słabości i mocne strony. Kiedy uda Ci się dokonać jakiegoś sukcesu to Twój przyjaciel doceni to i wyrazi uznanie. Z drugiej strony, jeśli coś Ci się nie powiedzie to możesz liczyć na pocieszenie i wsparcie przyjaciela. Przyjaciel potrafi Ci pomóc, doradzić, zadbać o Ciebie o dostarczyć emocjonalnego wsparcia. Krytyka jest też elementem przyjaźni, ale powinna być używana zręcznie.

Umiejętności relacyjne

Czytając powyższe opisy możesz być zdumiony jak kluczowe dla przyjaźni umiejętności różnią się od tego co jest nauczane w szkołach pod pojęciem "umiejętności społecznych". Jesteśmy przyzwyczajeni do myślenia, że umiejętności społeczne to jedynie kontakt wzrokowy, naprzemienne wykonywanie czynności, uśmiechanie się, zadawanie pytań i tym podobne rzeczy. Jest tak ponieważ istnieją dwa różne rodzaje społecznej interakcji i dzieci są zazwyczaj uczone tylko jednej. Na nieszczęście ten rodzaj, który jest zazwyczaj uczony opiera się umiejętnościach instrumentalnych, a te niestety nie zapewniają powodzenia w zawieraniu przyjaźni. Społeczne umiejętności instrumentalne potrzebne są w sytuacji kiedy coś od kogoś chcemy lub musimy się dopasować do jakiejś sytuacji. Naukowcy nazywają jest instrumentalnymi ponieważ kiedy ich używamy to traktujemy ludzi jak instrumenty za pomocą których realizujemy nasze potrzeby. Większość ludzi mówiący o umiejętnościach społecznych ma na myśli instrumentalne umiejętności społeczne. Umiejętności, które są wymaga do zawierania i utrzymywania przyjaźni nie mieszczą się w kategorii instrumentalnych. Wprost przeciwnie, należą one do drugiej grupy, którą moglibyśmy nazwać "umiejętnościami relacyjnymi". Oba rodzaje umiejętności, zarówno instrumentalne jak i relacyjne, są ważne, ale tylko te drugie dają nam możliwość zawierania przyjaźni i innych intymnych związków. Poniższy rysunek obrazuje różnice pomiędzy umiejętnościami instrumentalnymi i relacyjnymi.

Umiejętności społeczne

• Umiejętności instrumentalne
  
  • Zachowywanie się w sposób odpowiedni w klasie
  • Przestrzeganie zasad obowiązujących podczas posiłku
  • przygotowywanie się do egzaminów
• Umiejętności relacyjne
  
  • Nawiązywanie i podtrzymywanie przyjaźni
  • Zakochiwanie się
  • Empatia dla członków rodziny

Umiejętności instrumentalne mają zazwyczaj zastosowanie w sytuacjach, w których wymagamy przewidywalnego, stałego zachowania. Umiejętności relacyjne wykorzystujemy w sytuacjach, w których sama relacja z drugą osobą jest dla nas czymś najważniejszym. Umiejętności te są pomocne do pogłębiania relacji pomiędzy ludźmi, dzielenia się wspólnymi przeżyciami i wspólnego działania. Relacje takie jak przyjaźń, czy wspólna zabawa dzieci nie trzymają się sztywnych reguł i są w swej naturze nieprzewidywalne. To co liczy się w takich sytuacjach to elastyczność, kreatywne myślenie i koordynacja wspólnych działań.

Relacje społeczne uczą nas patrzeć na rzeczy z różnych perspektyw. Dostarczają doświadczenia, żeby pokazać nam, że nie ma jedynego słusznego sposobu myślenia, odczuwania, rozwiązywania problemów czy zachowywania się. Dzięki relacjom społecznym możemy patrzeć na świat oczami innych ludzi i dostrzegamy, że to co oni widzą różni się od tego co my widzimy. Relacje uczą nas, że obserwowany świat nie jest absolutem, a rzeczą względną. W relacjach nasze poczynania nie są ani złe ani dobre. Jest inaczej, nasze poczynania albo mają albo nie mają znaczenia w zależności od tego czy mają wpływ na uczestników relacji. W podejściu instrumentalnym staramy się odtworzyć wyuczone wcześniej zachowania. W podejściu relacyjnym nie możemy zastosować takiej strategii. Musimy stale monitorować naszą interakcję z drugą osobą i dokonywać wymaganych zmian jeśli sytuacja tego wymaga.

Przekonaliśmy się, że te dwa rodzaje umiejętności społecznych wymagają różnych sposobów nauczania. To skłoniło nas do stworzenia Programu Rozwoju Relacji. To, że w naszym programie skupiamy się na umiejętnościach relacyjnych, a nie instrumentalnych powoduje, że ćwiczenia które prezentujemy różnią się od ćwiczeń z innych metod.

Kiedy uczymy kogoś umiejętności instrumentalnych to wykorzystujemy wyuczone schematy postępowań, które mają nam zapewnić założony cel. Uczymy ludzi, żeby potrafili rozpoznać odpowiednią sytuację (jedzenie obiadu na stołówce, zakupy w sklepie) i wykonali pasującą do tej sytuacji czynność. Umiejętności instrumentalnych najlepiej uczyć w środowisku naturalnym tak aby można było powiązać jakąś sytuację z odpowiednim zachowaniem. Najlepszym sposobem nauki są tutaj bezpośrednie polecenia, scenki sytuacyjne, modelowanie zachowań. Osoby, które uczymy umiejętności interpersonalnych są przeważnie dość kompetentne. Bywa, że jedna z osób funkcjonuje jako wzór do naśladowania dla innych. Schemat nauki tych umiejętności zakłada, że wszystkie osoby muszą poznać pewne reguły i następnie się im podporządkować. Postęp w nauce polega na poznawaniu coraz większej liczby możliwych reguł do zastosowania w różnych sytuacjach. Reguły do nauki są dobierane na podstawie wieku ucznia oraz sytuacji, z którymi się uczeń spotyka. Nauka umiejętności instrumentalnych ma swoje uzasadnienie. Pomaga ludziom nauczyć się niezmiennych reguł społecznych. Nie jest istotne, czy uczeni ludzie są przez to bardziej szczęśliwi lub czują bliskość z inną osobą. Nie, głównym celem umiejętności instrumentalnych jest to, aby osoba, która je posiada potrafiła sobie radzić w codziennych, rutynowych sytuacjach.

Relacji społecznych nie można sprowadzić do wyuczonych reguł. Działania, które podejmujemy wobec innych osób, z którymi jesteśmy w relacji zależą w dużym względzie od zachowania tych osób. Z tego względu "prawidłowe" zachowanie może być inne w różnych sytuacjach. Dlaczego wchodzimy w relacje? Bo chcemy uwspólnić nasze pomysły, cele, wspólnie coś stworzyć. Relacje są w swej naturze dynamiczne i wymagają ciągłego monitorowania zachowania innych i regulowania własnych zachowań. Musimy dbać o to, żeby nie dopuścić do takiej sytuacji, że ta zmienność relacji spowoduje jej zerwanie. Z drugiej strony zbyt mały element zmienności w relacji powoduje, że przestajemy tą relacją być zainteresowani - relacja staje się nużąca. Uczestniczenie z kimś w relacji przypomina żonglerkę, chcemy wykorzystać tyle piłek ile to tylko możliwe i jednocześnie żadnej z nich nie upuścić.

Z powodu swojej dużej złożoności jak i konieczności całkowitego skupienia umiejętności relacyjne są na początku uczone w otoczeniu pozbawionych dodatkowych bodźców i rzeczy, które mogły rozpraszać. W programie RDI, podobnie jak ma to miejsce podczas wychowania dzieci nuerotypowych, pierwszymi nauczycielami i przewodnikami dzieci są rodzice. Funkcjonują jako wzór do naśladowania. W miarę jak dziecko nabywa coraz większych kompetencji możemy stawiać przed nim coraz poważniejsze wyzwania i urozmaicać jego otoczenie. Kiedy dziecko jest już gotowe na interakcję z rówieśnikami to powinniśmy postarać się znaleźć dla niego kogoś odpowiedniego. Za takim podejściem przemawiają badania naukowe. Lepiej funkcjonujące dzieci mają tendencję do opóźnionego rozwoju umiejętności związanych z samoregulacją oraz społecznym odnoszeniem. To stanowi problem, bo te umiejętności są szalenie istotne. Bez tych umiejętności dziecko często znajduje się w sytuacji, w której czuje się niekompetentne i zależne od innych. Nawet dla najlepszego żonglera zbyt duża liczba piłek stanowi problem, podobnie ma to miejsce w relacjach społecznych. Nie ważne jak wysokie umiejętności posiadasz, zawsze przyjdzie taka chwila, że związek zostanie wystawiony na próbę i trzeba będzie umieć poradzić sobie w takiej sytuacji. Nic nie nauczy się osoba, która w takiej chwili będzie liczyła tylko na to, że to druga strona wszystko naprawi.

Kompetencje w sytuacjach społecznych wymagają pieczołowitego i starannego poszerzania wachlarza umiejętności. Dzieci muszą być uczone coraz trudniejszych umiejętności. Trzeba przy tym starać się niczego nie wypaczyć gdyż kolejno uczone umiejętności zależą od poprzednich.

1. Wstęp

Przyjaźń nie jest konieczna do przetrwania, podobnie jak filozofia i sztuka...lecz jest jedną z tych rzeczy, które nadają przetrwaniu dodatkowej wartości.
C.S. Lewis

„Byłoby dużo lepiej gdym tylko potrafiła znaleźć mojemu dziecku przyjaciela”. Heroiczni rodzice desperacko poszukują przyjaciela dla swojego dziecka. Przyjaciela, który zaakceptowałby ich dziecko takim jakie ono jest i bawił się z nim nie zwracając uwagi na jego zaburzenia (np.: zaburzenia ze spektrum autyzmu). Marzą o tym, że wyrozumiały przyjaciel będzie dla ich dziecka pomostem w procesie budowania relacji z otoczeniem.

Smutna prawda jest taka, że nie można pozyskać przyjaciela w analogiczny sposób jak pozyskuje się jakąś rzecz. Nie można dziecka posiadającego liczne deficyty w sferze społecznej wprowadzić do grupy zdrowych rówieśników i liczyć na to, że zdobędzie odpowiednie umiejętności społeczne i motywację do tego, aby stać się przyjacielem. Wiele ludzi nie zdaje sobie sprawy jak skomplikowana integracja różnych umiejętności jest wymagana dla zaistnienia prawdziwej przyjaźni. Na nieszczęście nie ma tutaj drogi na skróty, ani łatwych rozwiązań. Przyjaźń, nawet dla ludzi najbardziej otwartych, to ciężka praca. Ci zaś, którzy cierpią z powodu autyzmu, Zespołu Aspergera lub ogólnych zaburzeń rozwoju mają podczas nawiązywania i utrzymywania przyjaźni dodatkowe trudności.

Przedstawiamy tutaj zbiór ćwiczeń opartych na Programie Rozwoju Relacji. Nasza poprzednia książka (Autism/Aspergers: Solving the Relationship Puzzle) opisywała teorię i założenia Programu Rozwoju Relacji. Celem tej książki jest dostarczenie całościowego programu uczącego umiejętności rozwijania relacji i skierowanego do dzieci z Zespołem Aspergera, autyzmem lub ogólnymi zaburzeniami rozwoju. Ta książka skierowana jest do rodziców dzieci w przedziale wiekowym od dwóch do ośmiu lat. Stawiany jest tutaj nacisk na podstawowe umiejętności takie jak społecznie odnoszenie, dostosowywanie zachowania, wzajemność konwersacji czy wykonywanie zsynchronizowanych czynności. Ćwiczenia umiejętności relacyjnych są dostosowane do poziomu umiejętności małych dzieci.

Często jesteśmy pytani dlaczego korzystamy z programu, który rozpoczyna się od podstawowych umiejętności w zakresie relacji. Dlaczego aktywności nie są dostosowane do wieku w jakim jest dziecko? W odpowiedzi prosimy, aby pytający postarał się nauczyć rachunkowości osobę, która nie potrafi ani dodawać ani odejmować. Kiedy używamy takiej analogi ludzie szybko spostrzegają absurdalność swoich dążeń. Ale kiedy mamy do czynienia z przyjaźnią lub rozwojem społecznym, ludzie ciągle próbują uczyć zaawansowanych umiejętności społecznych podczas gdy uczeń wykazuje brak podstawowych umiejętności. Przyjaźń, podobnie jak matematyczne zdolności zależą od podstawowych umiejętności, które nabyliśmy wcześniej. Nie sposób zajmować się matematyką na poziomie akademickim jeśli nie opanowano wcześniej podstaw. W takim rozumieniu przyjaźń jest jak matematyka na najwyższym możliwym poziomie. Nie możesz spodziewać się sukcesu w czymś tak zaawansowanym jeśli nie opanujesz biegle podstaw.

Drugi powód dla którego porównaliśmy przyjaźń do matematyki staje się widoczny jeśli uświadomimy sobie, że wielu z nas zapomniało większość z tego czego nauczyliśmy się dotychczas z tego przedmiotu. Dlaczego tak się stało? Odpowiedź jest oczywista. Zwyczajnie, nie widzieliśmy sposobu na wykorzystanie tego czego nas wtedy uczono. W związku z tym nie miało to dla nas znaczenia, a ponieważ nie widzieliśmy praktycznych korzyści to w konsekwencji nie byliśmy w stanie uczyć się w sposób efektywny. Tak samo jest z nauką umiejętności wykorzystywanych w relacjach społecznych. Musimy rozumieć dlaczego się czegoś uczymy, musimy widzieć praktyczne zastosowanie zdobywanych umiejętności i wiedzieć do czego są nam one potrzebne.

Jak używać tej książki?

Stworzyliśmy wiele celów do osiągnięcia, aby można było zaplanować i ewaluować postępy w programie. Ważną konsekwencją takiego podejścia jest to, że w łatwy sposób można monitorować postępy dziecka. Cele do osiągnięcia zostały zaprezentowane w Kwestionariuszu Śledzenia Postępów. Każdy z celów jest powiązany z jednym lub większą liczbą ćwiczeń. Oznacza to, że zawsze wiesz jaki cel jest osiągany przez dane ćwiczenie.

Indeks Ćwiczeń zawiera zestawienie wszystkich ćwiczeń oraz wskazanie nad jakimi celami pracujemy wykonując dane ćwiczenie. Większość ćwiczeń zostało zaprezentowanych w kolejności podyktowanej naturalnym procesem rozwoju. Można więc z powodzeniem wykonywać ćwiczenia w kolejności tutaj przedstawionej.

Jeśli wolisz pracować nad wybranym obszarem deficytowym u Twojego dziecka skorzystaj z Indeksu Ćwiczeń. Znajdziesz tu takie obszary jak Konwersacja czy Panowanie nad emocjami wraz z listą aktywności związanych z danym obszarem. Aktywności na liście z danego obszaru zaprezentowane są w kolejności podyktowanej naturalnym procesem rozwoju.

Ponieważ RDI jest programem, w którym rozwijane są kolejno coraz bardziej zaawansowane umiejętności, wskazane jest aby rozpocząć od właściwego poziomu. Z dwojga złego, dużo ważniejsze jest, aby nie rozpocząć od ćwiczeń zbyt trudnych niż od ćwiczeń zbyt łatwych. W Connections Center w Houston zawsze rozpoczynamy od określenia poziomu rozwoju danego dziecka. Przeprowadzamy dwugodzinny test składający się z serii ćwiczeń, który są nagrywane i szczegółowo analizowane.

Co jeśli w Twojej okolicy nie ma wyszkolonego personelu potrafiącego określić poziom rozwoju Twojego dziecka? Czy to oznacza, że nie możesz skorzystać z programu przedstawionego w tej książce? Oczywiście, że nie. Użyj Kwestionariusza Śledzenia Postępów. Przeczytaj opis każdego etapu i cele jakie są do osiągnięcia w danym etapie. Spróbuj przeprowadzić kilka ćwiczeń z danego etapu, co do którego podejrzewasz, że może odpowiadać etapowi rozwoju Twojego dziecka. Dołóż starań, aby nie pominąć żadnego kluczowego etapu w rozwoju dziecka. Dla przykładu, często jesteśmy zaskoczeni widząc jakie braki wykazują osoby autystyczne określane jako „wysoko funkcjonujące” w obszarze Społecznego odnoszenia. Obszar ten jest ćwiczony na etapie drugim w naszym 24-ro etapowym programie. Nie omijaj wcześniejszych etapów i kluczowych umiejętności, aby jak najszybciej dojść do ćwiczeń odpowiednich do wieku dziecka.

Kto powinien używać tej książki?

Rodzice

Rodzice mogą wykonać większość z przedstawionych tu ćwiczeń w domu. Te książka jest też po to, aby zaprezentować w przystępny sposób jak przebiega rozwój dziecka w sferze społecznej. Znacząca liczba ćwiczeń jest przedstawiona w przystępny sposób gdzie omawiamy krok po kroku co trzeba kolejno wykonać. Nie wymaga udziału specjalistów. Zanim dojdziemy do etapu 8, w którym będziemy potrzebować dla naszego dziecka rówieśnika do ćwiczeń, zalecamy konsultację u terapeuty, który pomoże w odpowiednim doborze rówieśnika, tak aby dzieci były na porównywalnym etapie rozwoju.

Nauczyciele

Nauczyciele mogą czerpać wiele radości podczas pracy z niniejszym podręcznikiem. Opisywany program został zaprojektowany w taki sposób, aby z łatwością móc zostać wdrożony w warunkach szkolnych. W rzeczywistości używano tego programu w szkole The Monarch School w Houston, w stanie Texas. Oba tomy przetłumaczonej tutaj książki stanowią wyczerpujący program rozwoju, który może być stosowany w szkołach bez względu na to, czy dzieci cierpią na jakieś zaburzenia rozwoju, czy nie. Dzięki zaprezentowanym technikom można ułożyć zindywidualizowany program nauki i wykonywać ćwiczenia odnoszące się do wybranego obszaru deficytowego.

Terapeuci

Korzystając z opisywanego programu terapeuci powinni oczekiwać pomyślnych rezultatów. W rzeczywistości program ten jest już wykorzystywany z powodzeniem przez wielu terapeutów w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Dodatkową zaletą niniejszego programu jest przejrzysty zbiór celów do osiągnięcia, którym można posłużyć przy demonstrowaniu czynionych postępów.

Korzystanie ze pomocniczej strony internetowej.

Jakkolwiek niniejszy program został stworzony z tą myślą, żeby nie było potrzeby korzystać z dodatkowych materiałów, czasem pomocne może być skorzystanie ze strony internetowej http://www.rdiconnect.com/. Strona ta może stanowić duże wsparcie podczas prowadzenia programu. Na stronie znajdziesz namiary na wyszkolony personel, który pomoże Ci określić aktualny etap rozwoju Twojego dziecka. Znajduje się tam także lista osób, które posiadają odpowiednie kompetencje trenerskie w realizacji programu. Strona stanowi też miejsce wymiany informacji na temat wskazówek i pomysłów na realizację nowych lub modyfikacje istniejących ćwiczeń. Tutaj także możemy się dowiedzieć gdzie w naszej okolicy znajdują się dzieci, które są na takim samym etapie w realizacji programu. Dodatkowe materiały są do zamówienia także z tej strony.

Czego możemy spodziewać się po zrealizowaniu programu RDI?

Jeśli zaczniesz wykonywać program opisywany w tej książce szybko zauważysz znaczące zmiany. Dziecko zmieni się w taki sposób, że będziesz czerpał więcej radości z przebywania z nim. Zarówno dorośli jak i jego rówieśnicy częściej będą chcieli wchodzić z nim w interakcję. Będzie się częściej uśmiechało. Znacząco wzrośnie ilość czasu jakie dziecko będzie spędzać obserwując Ciebie i inne osoby, nie tylko utrzymując kontakt wzrokowy, ale także starając się poznać jakie są Twoje uczucia. Będzie się wydawało, że jest bardziej „ożywione”, pełne entuzjazmu i radości. W kolejnych miesiącach i latach możesz się spodziewać następujących zmian z sferze społecznej:

• będzie miał prawdziwych przyjaciół, którzy autentycznie go docenią,
• jego komunikacja będzie w mniejszym stopniu podlegała schematom, będzie bardziej kreatywna tak jak i jego poczucie humoru,
• będzie doświadczał większej liczby kontaktów nawiązywanych przez rówieśników i będzie bardziej skłonny je akceptować,
• stanie się dobrym współpracownikiem i wartościowym członkiem drużyny,
• będzie czynił znaczący wkład w życie innych,
• z większą przyjemnością będzie można go uczyć,
• będziesz w mniejszym stopniu czuć się jak „obiekt”, a bardziej jako realna osoba, którą on dostrzega,
• jego działania staną się w mniejszym stopniu wyuczone i schematyczne, w większym wynikające z potrzeb i uczyć ludzi go otaczających.

Jego sposób myślenia także ulegnie zmianie:

• jego zachowanie będzie bardziej dostosowane do otoczenia i łatwiej będzie akceptował zmiany,
• będzie bardziej żądny odkrywania nowych rzeczy w jego otoczeniu,
• będzie bardziej kreatywny,
• będzie rozważał wiele możliwych rozwiązań dla problemu,
• świat przestanie być dla niego biało-czarny, dostrzeże całą gamę barw pomiędzy tymi dwoma kolorami,
• będzie starał się poznawać opinie innych i patrzeć z perspektywy innych osób,
• będzie bardziej świadomy siebie.

Do kogo jest adresowany Program Rozwoju Relacji?

Często jesteśmy pytani, czy RDI ma zastosowanie jedynie do wybranej wiekowo grupy osób, specyficznego schorzenia lub określonego stopnia zaburzenia rozwoju. Prawda jest taka, że RDI ma bardzo szerokie zastosowanie. Jedyną grupą osób co, do której podejrzewamy, że zastosowanie programu może nie przynieść oczekiwanych rezultatów są osoby wysoce agresywne, przejawiające zachowania buntownicze.

Ćwiczenia z programu RDI są przeznaczone dla osób z wszelakimi zaburzeniami począwszy od Zespołu Aspergera poprzez Autyzm aż do ogólnych zaburzeń rozwoju. Nie ma także znaczenia, czy program adresujemy do osoby nisko czy „wysoko funkcjonującej”. Wiek osoby nie odrywa tutaj większej roli.

Program może być także z powodzeniem stosowany u osób, które nie przejawiają zachowań ze spektrum autyzmy, ale mają problemy w relacjach społecznych, cierpią z powodu ADHD lub Zespołu Tourette’a, czy też mają problemy w nauce. Dalsze etapy programu zawierają wspaniałe ćwiczenia dla typowo rozwijających się dzieci dotyczące zachowań społecznych.

Zaprezentowane ćwiczenia mogą być z powodzeniem stosowane dla dzieci w wieku od dwóch lat.

Jak powstał Program Rozwoju Relacji?

Ci, którzy przeczytali moją pierwszą książkę o RDI wiedzą, że spędziłem ponad 20 lat studiując relacje społeczne jako terapeuta, badacz naukowy i twórca programów terapeutycznych. Pomimo wielu lat pracy z osobami z ASD byliśmy, razem z żoną, niezadowoleni z efektów jakie przynosiło wykorzystanie metod stosowanych w tamtym czasie. Byliśmy przekonani, że wiele osób autystycznych jest w stanie nawiązywać pełne emocji relacje z innymi jeśli tylko znajdziemy sposób, aby ich tego nauczyć i pozwolić im tego doświadczyć. Przez ostatnie 10 lat skupialiśmy się na tym, aby konstruować programy terapeutyczne bazując na naszym przekonaniu.

W następnym rozdziale przedyskutujemy kluczowe umiejętności wymagane przy zawieraniu i utrzymywaniu przyjaźni oraz jak przyjaźń różni się od innych społecznych zachowań. Trzeci rozdział dostarczy informacji o tym jak rozpocząć program. Począwszy od rozdziału czwartego będziemy prezentować ćwiczenia dla pierwszych trzech poziomów i dwunastu etapów naszego programu. Każdy rozdział zawiera ćwiczenia dla jednego poziomu programu.