7. Poziom I. Etap 1. Aktywność 2. Straciłem głos

Cele do realizacji

• Nauka zwracania uwagi na twarz
• Podniesienie znaczenia niewerbalnej komunikacji

Omówienie aktywności

To ćwiczenie, podobnie jak poprzednie, daje dziecku do zrozumienia, że komunikacja międzyludzka powinna mieć dla niego kluczowe znaczenie. Różnica w porównaniu do poprzedniej aktywności polega na tym, że tym razem powinniśmy podkreślać znaczenie zwracania uwagi na twarz a nie na to co się mówi. Wiele wysoko funkcjonujących dzieci z ASD potrafi sprawnie posługiwać się językiem, ale nie potrafią odczytywać niewerbalnych sygnałów towarzyszących rozmowie. Dzieci takie podczas rozmowy często nie patrzą na rozmówce i nie doceniają znaczenia komunikacji niewerbalnej, a my nieświadomie czynimy tak jak one. Badania naukowe nie pozostawiają wątpliwości, okazuje się, że ponad 70% intencji rozmówcy przekazywanych jest za pośrednictwem komunikacji niewerbalnej. To ćwiczenie jest kluczowe dla każdej osoby, która chce być przewodnikiem swojego dziecka.

Uczestnicy aktywności

Tak jak poprzednio to ćwiczenie wymaga zaangażowania wszystkich ważnych dla dziecka osób, które znajdują się w jego otoczeniu.

Przygotowanie aktywności

W ćwiczeniu tym dążymy do tego, żeby Twoje dziecko potrzebowało Twoich niewerbalnych komunikatów do rozrywki, zabawy i informacji. Jeśli Twoje dziecko będzie mogło łatwo znaleźć inną osobę, z którą pomocą rozmowy osiągnie swoje cele to Twoje wysiłki są daremne. Wyjaśnij wszystkim, że celem tego ćwiczenia nie jest jakaś "niema terapia" lub sprawienie, żeby dziecko odczuwało negatywne emocje. W żadnym razie nie namawiamy tutaj do ignorowania dziecka ani do niezwracania uwagi na to co ono mówi. Naszym celem jest zmniejszanie znaczenia komunikacji werbalnej i bazowanie na bogatej, dosadnie wyrażonej komunikacji niewerbalnej.

Wybierz jakiś określony moment w ciągu dnia w którym będzie udawać, ze straciłaś głos. Upewnij się, że nikt inny w tym czasie nie "zapełni" Twojego milczenia. Dodatkowo, wybrany przez Ciebie moment na tę aktywność powinien przypadać na czas kiedy komunikacja z Tobą jest dla Twojego dziecka ważna. Oznacza to, że powinnaś zadbać o to, żebyś w tym czasie nie musiała walczyć o uwagę swojego dziecka z komputerem czy telewizją. To ćwiczenia nie będzie wartościowe jeśli Twoje dziecko nie będzie potrafiło zauważyć, że coś się zmieniło. Jeśli Twoje dziecko potrafi zrozumieć Twoje poczynania to wyjaśnij mu, że wykonujesz to ćwiczenia w ramach ćwiczeń niewerbalnej komunikacji. Staraj się do komunikacji używać jedynie mimiki twarzy i mowy ciała. Możesz też zachęcać dziecko do udawania, że ono też straciło głos.

Instrukcje dla prowadzącego

Kiedy nadejdzie czas aktywności po prostu przestań mówić do dziecka. Podczas tego ćwiczenia bądź ożywiony, staraj się zachęcać do komunikacji. Bądź blisko dziecka, angażuj się i staraj reagować na każdą formę komunikacji Twojego dziecka. Często pokazuj palcem, gestykuluj i podkreślaj swoje emocje wyrazistą mimiką twarzy. Zachęcaj dziecko do interakcji tak ciekawie jak tylko potrafisz. Pamiętaj żeby podczas tej aktywności nie spędzać czasu przed telewizorem ani nie wykonywać innej czynności, która nie wymaga komunikacji. Nie pozwól też innej osobie żeby komunikowała się z dzieckiem w tym czasie.

Modyfikacje aktywności

To wspaniałe ćwiczenia do wykonywania w domu i małych klasach szkolnych. Używaliśmy także kilku innych ciekawych wariantów tego ćwiczenia. Jeden z tych wariantów nosił nazwę "Straciłem słuch". W tym ćwiczeniu możesz mówić, ale udajesz, że nie słyszysz i Twoje dziecko musi znaleźć inny sposób przekazania Tobie informacji. Możesz powiedzieć swojemu dziecku, że potrafisz czytać z ruchu warg wiec Twoje dziecko będzie musiało zadbać o to, żebyś widziała jak ono poprawnie wymawia.

Przeszkody i wyzwania

Podobnie jak w poprzednim ćwiczeniu także to ćwiczenia będzie miało ograniczoną efektywność w przypadku dzieci, które przejawiają silnej potrzeby do komunikacji z Tobą. W takim przypadku możesz spróbować najpierw podejścia behawioralnego, żeby wyrobić w swoim dziecku chęć do komunikacji. Stoimy też na stanowisku, że to ćwiczenie nie powinno być wykonywane jeśli powoduje u Twojego dziecka negatywne emocje. Pamiętajmy jednak, że wiele dzieci początkowo protestuje przed tego typem aktywności i nie powinniśmy się zniechęcać. Z czasem taka aktywność będzie im sprawiać przyjemność.

6. Poziom I. Etap 1. Aktywność 1. To co mówię jest ważne

Cele do realizacji

• Nauka dziecka zwracania uwagi na znaczenie komunikacji w relacjach między ludźmi
• Nauka dziecka zwracania uwagi na nasze słowa
• Nauka mówienia w taki sposób, aby dziecko nas słuchało

Omówienie aktywności

Jak często zdarza się, że jesteś sfrustrowany koniecznością wielokrotnego powtarzania tego samego do swojego dziecka? Wiele dzieci posiadających zaburzenia ze spektrum autyzmu nie jest dobrymi słuchaczami. Łatwo się rozpraszają, wymagając od rozmówcy ciągłego powtarzania i dbałości o to, żeby mieć pewność, że dziecko zrozumiało przekaz. Podczas tego ćwiczenia podkreślamy w subtelny sposób, że obie strony dialogu odpowiadają za jego podtrzymanie. Jeśli dziecko nie ma problemów ze zwracaniem uwagi na to co do niego mówisz, możesz pominąć to ćwiczenie.

Dzieci uczą się wykorzystywać dawane im niebezpośrednie wskazówki, aby zwiększać swoje zainteresowanie rozmówcą. Kluczowe jest aby dziecko nie potrzebowało bezpośredniej zachęty, aby zwrócić na coś swoją uwagę ("Uważaj!", "Popatrz na mnie", "Słuchaj co do Ciebie mówię"). Stosowanie takiego rodzaju bezpośrednich zachęt powoduje, że dziecko się od nich uzależnia, oczekując, że zawsze zostanie poinstruowane, kiedy powinno zwrócić na coś swoją uwagę.

Niebezpośrednie zachęty nie powodują tego rodzaju uzależnienia. Wręcz przeciwnie. Dziecko uważa, że ono samo, w sposób nieprzymuszony, podjęło jakąś akcję i nie oczekuję, aby ktoś go poinstruował, że ma zwrócić na coś swoją uwagę. Wrażenie dobrowolnego podjęcia działania powoduje, że dziecko w przyszłości będzie w mniejszym stopniu nastawione na to, że ktoś inny powie mu co powinno zrobić. Dbałość o to, żeby dziecko miało wrażenie iż podejmuje jakąś czynność dobrowolnie, jest kluczowa dla wszystkich opisywanych tu ćwiczeń.

Z pewnością zauważysz, że kilka pierwszych ćwiczeń z tego etapu nie pasuje do klasycznej definicji ćwiczenia. Są one raczej listą zmian w dotychczasowym sposobie komunikacji, którą rodzić powinien zastosować. Myśl o tych zmianach w sposobie komunikacji jak o pewnych nawykach, które trzeba sobie wyrobić.

Uczestnicy aktywności

To ćwiczenia wymaga zaangażowania wszystkich ważnych dla dziecka osób, które znajdują się w jego otoczeniu.

Przygotowanie aktywności

Stosowanie omawianego ćwiczenia nie powinno być zarezerwowane do wykonania w jednym określonym miejscu i czasie. Omawiane ćwiczenie to w rzeczywistości gruntowna zmiana sposobu komunikacji. Nowy sposób komunikacji powinniśmy stosować tak długo, aż dziecko nie będzie potrzebowało żadnych zachęt, aby zwracać uwagę na to, że chcesz się z nim komunikować.

Instrukcje dla prowadzącego

Nie staramy się w sposób formalny niczego dziecku tłumaczyć. Obserwujemy dziecko i oceniamy jego poziom zaangażowania podczas wspólnej komunikacji dopasowując naszą reakcje odpowiednio do tego w jaki sposób dziecko nas obserwuje i słucha. Podczas tego ćwiczenia możemy wyróżnić trzy podstawowe kroki:

Rozważna wymowa

Pierwszy krok wymaga od każdej osoby komunikującej się z dzieckiem, żeby zwolniła tempo swoich wypowiedzi celowo wydłużając pauzy pomiędzy słowami i zdaniami. Ta prosta z pozoru czynność będzie wymagała dużej praktyki. Nie sposób przecenić znaczenia tej zmiany w sposobie mówienia, nawet jeśli mamy do czynienia z dzieckiem posługującym się już mową. Ponieważ będziesz mówić wolniej i dokładniej, dziecku będzie łatwiej zrozumieć co chcesz mu przekazać.

Równowaga

Kolejnym krokiem jest dbałość o utrzymanie równowagi w komunikacji w dzieckiem. Równowaga w komunikacji składa się z dwóch elementów.

Po pierwsze, staraj się nie używać w żadnej wypowiedzi więcej słów niż używa dziecko. Dla przykładu, jeśli dziecko formułuje zdania składające się z dwóch lub trzech słów, postaraj się, żeby Twoje wypowiedzi były mniej więcej tej samej długości. Jeśli dziecko nie mówi wcale, używaj wyłącznie krótkich wypowiedzi.

Drugim elementem równowagi w komunikacji jest dbałość o to, żeby nie dodawać nowych słów do Twoich wypowiedzi, dopóki dziecko nie zrozumie słów, które wypowiadasz już obecnie i nie zacznie znacząco na reagować lub odpowiadać. Najlepiej próbować nie powtarzać ciągle tego samego i nie przekazywać dziecku nowych informacji jeśli dziecko nie rozumie dotychczasowych. Jeśli naszym celem jest to, żeby dziecko zwracało uwagę na to co mówimy nie dodawajmy nowych słów jeśli dziecko nie zwraca uwagi na słowa, których już używamy. Dodawanie nowych słów powoduje, że zmniejsza się ich wartość.

Oświetlanie

Trzecim elementem jest wprowadzanie elementów "oświetlających" do Twoich wypowiedzi. Takie niebezpośrednie wskazówki są silnym sygnałem dla dziecka, że jest jakaś informacja, na którą należy zwrócić uwagę. Oświetlanie pomaga dziecku zwrócić uwagę na kluczowe fragmenty wypowiedzi. Aby wyszukać najlepszy sposób potrzeba wielu prób, by w końcu znaleźć ten sposób, który działa najlepiej na Twoje dziecko. Można spróbować zrobić głęboki wdech, chrząknąć lub zająkać się przy kluczowym elemencie wypowiedzi. Możemy spróbować powtarzać kilka razy dane słowo jakbyśmy się jąkali przez kilka sekund. Takie zabiegi powodują, że dziecko zazwyczaj zwraca się w naszą stronę i skupia uwagę. Jeśli żaden z wymienionych sposobów nie działa samodzielnie można spróbować łączyć je lub szukać jeszcze innych sposobów.

Modyfikacje aktywności

Do innych rodzai niebezpośrednich wskazówek możemy zaliczyć np: zmianę tonu głosu, zwalnianie lub przyśpieszanie tempa wymowy, pauzę, kaszlnięcie.

Przeszkody i wyzwania

Niektóre dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu wykazują brak zainteresowania i nie reagują na to ćwiczenie. Możliwe, że ich obserwowanie otoczenia jest na tyle zaburzone, że zdają się nie dostrzegać nawet najbardziej wyrazistych form niebezpośrednich wskazówek. Te dzieci będą wymagały wstępnie innego podejścia, w którym nauczą się reagowania na bezpośrednie wskazówki. To ćwiczenie powinno być wówczas następnym krokiem.

5. Etap pierwszy: Uczestnictwo

Cele

Ćwiczenia zawarte w pierwszym etapie są pomyślane w ten sposób aby Twoje dziecko nauczyło się stawiać Ciebie w centrum uwagi. Głównym celem tego etapu jest wyeliminowanie lub drastyczne ograniczenie konieczności namawiania dziecka aby zwróciło na Ciebie uwagę. Kiedy dziecko skupia swoją uwagę na Twojej twarzy i tym co robisz to znacznie łatwiej zaprosić go do wspólnej, radosnej zabawy.

Podsumowanie aktywności

Poniższy etap rozpoczyna się od aktywności, które mają pomóc Ci prowadzić odpowiednią komunikację ze swoim dzieckiem. Pierwszych pięć aktywności jest pomyślane w ten sposób aby uprościć a jednocześni uwypuklić istotne elementy komunikacji. Nauczysz się używać mniejszej liczby słów. Jednocześnie, Twoje słowa będą miał większą moc i znaczenie. Będziemy pracować nad tym, aby zmniejszyć Twój wysiłek wkładany w to aby namawiać Twoje dziecko do reakcji. Będziesz dodawała pikanterii swoim wypowiedziom poprzez nieoczekiwane odgłosy i czynności. Nauczysz się też tego jak ważna jest komunikacja niewerbalna.

Po zapoznaniu się z początkowymi ćwiczeniami przejdziemy do ćwiczeń, które podkreślają znaczenie ekscytacji i zabawy. Ciekawość i chęć wspólnej zabawy staną się głównym powodem, dla którego dziecko będzie chciało zwracać na Ciebie uwagę. Zauważysz u dziecka sporo zmiany, znacząco wzrośnie ilość komunikatów przesyłanych za pomocą wyrazu twarzy i mowy ciała. Komunikacja stanie się bardziej emocjonalna. Spodziewaj się znaczącego wzrostu sytuacji, w których wspólnie się z czegoś śmiejecie a Twoje dziecko samo inicjuje sprawiające mu radość aktywności.

Z uwagi na szybkie tempo i nieoczekiwany zwrot akcji w wielu aktywnościach będziemy uczyć dziecka jak ważne jest obserwowanie Ciebie i traktowanie Ciebie jako "punktu odniesienia". Dziecko dowie się, że ćwiczenia mogą być ekscytujące i mogą dostarczyć satysfakcji z ich pełnego opanowania. Dostarczane przez Ciebie podczas aktywności emocjonalne informacje będą tutaj bardzo ważne. Wszystkie te aktywności mają przygotować dziecko do kolejnego etapu jakim będzie wzajemne odnoszenie (ang. social referencing).

Istotne wskazówki

Ogranicz komunikację słowną i uwypuklaj komunikację niewerbalną (mimika i mowa ciała).

Komunikuj się werbalnie tylko wtedy kiedy dziecko widzi Twoją twarz.

Używaj niebezpośrednich wskazówek, kiedy dziecko nie zwraca uwagi no to, że chcesz się z nim komunikować.

Podkreślaj radość która płynie ze wspólnej interakcji.

Bądź uważnym obserwatorem. Określ optymalną długość i tempo wykonywanych aktywności.

Zwróć uwagę jakie przedmioty konkurują o uwaga Twojego dziecka z tym co Ty proponujesz.

Niech ćwiczenia będą pod Twoją kontrolą.

Staraj się w swoich poczynaniach być odpowiednio nieprzewidywalny, tak żeby dziecko ciągle musiało monitorować Twoje poczynania.

Staraj się robić częste przerwy aby stwarzać sposobność do dialogu.

4. Poziom I. Nowicjusz.

Wprowadzenie

Podsumowanie

Celem do osiągnięcia na pierwszym poziomie jest zbudowanie wzajemnej więzi pomiędzy Tobą a dzieckiem. Twoje dziecko rozpoczyna program od bycia nowicjuszem co w praktyce oznacza, że ty będziesz jego mistrzem i przewodnikiem, za którym ono będzie podążać. Na pierwszym etap niniejszego poziomu skupiamy się na tym, żeby Twoja twarz i gesty były w centrum uwagi dziecka. Na drugim etapie Twoje dziecko dowie się, że te niewerbalne informacje powinny służyć mu jako punkt odniesienia do podejmowanych przez niego działań. Etap trzeci to wstęp do tego aby Twoje dziecko podążało za Twoimi wskazówkami. W etapie czwartym zostanie wprowadzone w świat skoordynowanych akcji. Wspólna koordynacja działań wymaga bardziej wyrafinowanego przetwarzania informacji. Czynność, która w danej chwili zostanie podjęta to wypadkowa zarówno naszych akcji jak i akcji partnera.

Umiejętności poznane na tym poziomie są jak fundament domu. Są one kluczowe. Często pojawia się pokusa aby przerobić w pośpiechu ćwiczenia z tego poziomu lub wręcz je pominąć, zwłaszcza jeśli mamy do czynienia ze starszymi, werbalnymi dziećmi. Niemniej, nieustannie spotykamy się z sytuacjami, że brak dostatecznej wprawy w tych podstawowych umiejętnościach skutkuje wyhamowaniem lub wręcz zatrzymaniem rozwoju na późniejszym etapie.

Często jesteśmy pytani, czy program RDI trzeba czymś poprzedzać. Chociaż ćwiczenia zawarte na tym poziomie są o bardzo niskim poziomie trudności to jednak ich wykonanie nie powiedzie się jeśli dziecko nie jest w stanie wypełniać poleceń lub jest bardzo zbuntowane. Takie dzieci prawdopodobnie powinny najpierw uczestniczyć w programach ABA, które podkreślają znaczenie akceptowania poleceń i wskazówek (mamy nadzieję, że użyte będzie pozytywne wzmacnianie zachowań). Nie jest to kluczowe, ale byłoby przydatne aby dziecko miało jakieś doświadczenie ze dostosowywaniem się do grafiku dnia. Będziemy też nad tym pracować na etapie pierwszym i drugim.

Uczestnicy

Na pierwszym poziomie jedynymi uczestnikami ćwiczeń będziesz Ty jako przewodnik i Twoje dziecko jako nowicjusz. Twoje dziecko nie jest jeszcze gotowe na swobodną interakcję z rówieśnikami, ani na interakcję z więcej niż jedną osobą. Tak na prawdę na tym etapie to przewodnik wykonuje niemal całą pracę potrzebną do podtrzymania interakcji. Na początku programu istotne jest abyś był jedyną osobą podczas ćwiczeń na której dziecko stara się skupić całą swoją uwagę. W miarę jak będziemy się zbliżali do końca pierwszego etapu lista osób, które będą mogły być przewodnikami dziecka będzie mogła zostać rozszerzona tak aby dziecko było w stanie zaakceptować przewodnictwo innej osoby.

Przygotowanie

Kilka pierwszych aktywności z pierwszego etapu zostało pomyślane w ten sposób aby zmienić Twój sposób komunikacji z Twoim dzieckiem. Dalsze aktywności to już konkretne ćwiczenia, które trzeba przeprowadzić w określonych warunkach. Podczas ćwiczeń na pierwszym poziomie zakładamy, że Twoje dziecko będzie bardzo łatwo się rozpraszać. Nie chcemy jednak musieć ciągle konkurować o jego uwagę z rzeczami z jego otoczenia. W związku z tym pożądane jest aby ograniczyć do minimum liczbę czynników które mogą rozpraszać Twoje dziecko. To na ile musimy ograniczyć takie czynniki zależy w dużej mierze od dziecka. U niektórych dzieci będziemy zmuszeni wynieść z pokoju niemal wszystkie rzeczy. U innych dzieci może skończyć się na wyniesieniu zaledwie kilku przedmiotów lub nawet ten zabieg nie będzie konieczny.

Język

Na poziomie pierwszym używamy języka w celu zwrócenia uwagi dziecka na nas. Jako przykłady można wymienić uwypuklenie ekscytacji, skierowanie uwagi na naszą twarz czy świętowanie jakiegoś sukcesu. Wspólne śpiewanie piosenek i wygłupy słowne służą do zacieśniania relacji pomiędzy Tobą a dzieckiem. Jeśli Twoje dziecko powtarza jakieś zdanie lub zwrot to będziemy tego używać zmieniając intonację i rytmikę. Z naszych doświadczeń wynika, że to często bawi nasze dzieci. Poniżej przedstawiamy kilka przykładów w jaki sposób posługujemy się językiem na poziomie pierwszym:

• Powtórzenie wypowiedzi dziecka w zabawny sposób
• Powtórzenie jakiegoś zwrotu, najpierw wolno, a następnie szybko
• Generowanie odgłosów towarzyszących jakieś aktywności fizycznej (np.: buczenie lub śpiewania podczas skakania)
• Celowe niedokończenie często powtarzanej frazy i obserwowanie, czy dziecko będzie chciało dokończyć
• Dodanie lub usunięcie jakiegoś wyrazu z całego zdania, żeby było zabawnie (ale zdanie ciągle powinno być zrozumiałe)
• Zwroty używanie do podkreślania wspólnego sukcesu:
  
  • Zrobiliśmy to!
  • To było świetne!
  • Dobra robota!
  • Taaak!
  • Przebij piątkę!
  • Świetnie!
  • Ale fajnie!
  • Ale śmiesznie!

Instrukcje dla przewodnika

Bądź osobą, która ustanawia i dba o poprawny przebieg wszystkich aktywności. Nowicjusz może wprowadzać jedynie drobne zmiany.

Zwykle łączymy różne aktywności z etapu pierwszego i drugiego na początkowym etapie interwencji.

Etap pierwszy może wymagać bardzo dużej ilości energii. Jeśli jest to potrzebne warto rozejrzeć się w poszukiwaniu osób, które mogą Ciebie odciążyć.

Z uwagą obserwuj dziecko i sporządź listę rzeczy, które przykuwają uwagę dziecka, rozpraszają ją lub są dla uwagi Twojego dziecka neutralne.

Kluczowe jest, aby wasza wspólna aktywność była ekscytująca i skutkowała zadowoleniem. Nie podejmuj jej jeśli dziecko jest zmęczone lub w złym nastroju.

Bądź przesadny i ekspresyjny w mimice twarzy, gestach i tonie głosu. Zmieniaj ciągle ton głosu, skalę i głośność w ekscytujący i sprawiający przyjemność sposób.

Rób krótką przerwę co dziesięć minut i sprawdzaj, czy dziecko zaprasza Ciebie spontanicznie do dalszej zabawy i zwraca się do Ciebie.

Uważaj na tendencję nowicjuszy do przejmowania kontroli nad Waszą wspólną interakcją.

Jest bardzo ważne, aby umieć rozróżniać wspólną interakcję, w której nowicjusz odczuwa przyjemność bo jest przez Ciebie zabawiany (kontakt instrumentalny) od wspólnej interakcji, w której odczuwa przyjemność z dzielenia wspólnego doświadczenia (kontakt związany z relacją).

Nie ulegaj pokusie myślenia, że dziecko odczuwa to samo co Ty. Jeśli uważasz, że przeżywacie jakieś wspólne doświadczenie, to nie oznacza to, że Twoje dziecko uważa tak samo. Jeśli nowicjusz podejmuje aktywność samodzielnie, nie oczekując twojego zaangażowania, oznacza to, że nie nauczył się jeszcze, że jesteś kluczowym elementem przeżywanego zadowolenia.

Odnoszenie się i poszukiwanie Twoje uwagi wzrośnie już po pierwszych 30 godzinach aktywności.

Nie ma potrzeby uczenia utrzymywania kontaktu wzrokowego jako osobnej umiejętności. Kiedy wykonujemy jakieś czynności w programie RDI, dziecko uczy się przyglądać naszej twarzy nie dlatego, że oczekuje jakiejś nagrody w zamian, lecz dlatego, że jest ciekawe jakie są nasze odczucia i chce dzielić się z nami emocjami. Uczenie kontaktu wzrokowego jako "samodzielniej umiejętności" może powodować zakłopotanie u dziecka i spowolnić lub zaburzyć postęp w terapii.